Сангийн сайд асан Э.Бямбажавтай Оюу толгой ордын хөрөнгө оруулалтын гэрээний хэлэлцээний талаар ярилцлаа.

-Оюу толгой ордын хөрөнгө оруулалтын гэрээг сайжруулах яриа хэлэлцээ энэ өдрүүдэд үргэлжилж байна. Мэргэжлийн хүний хувьд та ч бас ажиглаж санал бодлоо уралдуулан суугаа болов уу. Хоёр талын байр суурийг яаж харж байгаагаас ярилцлагаа эхэлье.

-Оюу толгой төслийн 66 хувийг эзэмшдэг “Turquoise Hill Resources” компанийн гүйцэтгэх захирал Стив Тибоу Монголд айлчлаад манай ажлын хэсэгтэй хэлэлцээ хийж байгаа юм байна. Тус захирлын "Өдрийн сонин"-д өгсөн ярилцлагаас эшилж, шинэ бодит мэдээллээс эхэлж ярих нь зүйтэй болов уу. Стив Тибоу захирал ярилцлагын эхэнд Монголд зохих хэмжээний эрх, үүрэгтэйгээр ирсэн гэжээ. Тийм учраас энэ хүний хэлэлцээнд хандаж байгаа хандлагаас эхэлж зарим дүгнэлт, санал нэмэрлэмээр байна. Тэрээр Оюу толгой төсөл бол Монголын гэрэлт цамхаг гэж нэрлэсэн байна. Тийм л дээ, гэрэлт цамхаг гэж үнэлсэн нь сайхан хэрэг. Үнэндээ Оюу толгой ордод 48 сая тонн зэс, 2000 тонн алт, их хэмжээний мөнгө, молебдин бусад хольцууд байгаа. Үнэ цэнэтэй энэ ордоосоо Монголын ард түмэн тодорхой хэмжээгээр хүртэх, Монгол Улсын хөгжилд хувь нэмрээ илүү үр өгөөжтэй оруулах байх гэж хүсч байгаа нь мэдээжийн асуудал. Одоогийн байдлаар Оюу толгой компани хэлэлцээний дагуу тогтворжуулсан татваруудаа төлж байгаа. Энэ нь бага ч биш л дээ. Татвар төлөгчийнхөө хувьд Монголд эхний тавд орж явдаг. Гэтэл ил уурхай нь алдагдалтай ажилладаг гэдэг. Үүнд эргэлзээ бий. Хөрөнгө оруулалтын зардал өслөө гэхэд ил уурхай нь 1 сая гаруй тонн баяжмал авч байгаа мөртлөө яагаад алдагдалтай ажиллаж байна вэ. Яагаад баяжмалын өртөг өндөр гараад байна вэ гэдэг асуудал зүй ёсоор тавигдаж байгаа юм. Жишээ нь, 2020 онд гэхэд Оюу толгой компани нь 750 мянган тонн зэсийн баяжмал гаргасан байгаа. Үүний дотор цэвэр зэс 105 мянган тонн, алт 5 тонн, мөнгө 27 тонн гаргасан.

Тэгвэл бүтээгдэхүүний энэ хэмжээ Эрдэнэт үйлдвэрээс бараг хоёр дахин их байдаг. Эрдэнэт өнгөрсөн 2020 онд 640 мянган тонн зэсийн баяжмал гаргаснаас цэвэр зэс нь 131 мянган тонн, молибдены баяжмал 6000 тонн байсан. Үүнээс нь цэвэр молибден нь 2.8 мянган тонн, мөнгө 45 тонныг авсан байх жишээтэй. Гэтэл татварын хувьд Эрдэнэт үйлдвэр өнгөрсөн онд 938 сая төгрөг улсын төсөвт оруулсан байхад Оюу толгой 418 сая төгрөгийг оруулсан. Өөрөөр хэлбэл, хоёр дахин бага. 2019 онд ч адилхан, бүтээгдэхүүний хэмжээ бараг хоёр дахин илүү байхад татвар нь хоёр дахин бага байсан. Татварын ийм ялгаа байгаа юм.

-Сонирхолтой харьцуулалт байна. Далд уурхай ашиглалтад орвол бүтээгдэхүүний хэмжээ 3-4 дахин нэмэгдэнэ гэдэг байх аа?

-Далд уурхайн хөрөнгө оруулалтын ажил тусдаа явагдаж байна. Гэтэл ил уурхай нь санаа зовоож байна. Түүгээр ч барахгүй далд уурхай ашиглалтад ороход бүтээгдэхүүний хэмжээ 3-4 дахин нэмэгдэнэ гэж байгаа. Гэтэл 2051 он хүртэл алдагдалтай ажиллана гэх мэдээллийг саяны ярилцлагадаа дурдсан байсан. Үүнд олон нийт дургүйцэж, баяжмалын өртөг зардал, зэс, алт, молибдены гадаад зах зээлийн үнэ зэрэгтэй харьцуулан “Оюу толгойн гэрээнд үр ашгийг 53 хувь Монголд ногдоно” гэсэн нь нотлогдохгүй, харин ч зээлийн өр өссөөр байгааг буруушааж Оюу толгойн үнэ цэнэ бодитой, шударга байхыг хүссээр байна. Оюу толгойн төслийн эхний 30 жил дууссаны дараах 20+20 жилд Монголд ашигтай болно. 2050 он хүртэл ногдох ашиг гарахгүй гэдгээ Рио Тинто, Туркойз Хилл Ресурс өөрсдөө зарлаад байгаа шүү дээ. Энэ нь бидний мэдэж байгаагаар далд уурхайн хөрөнгө оруулалт их өссөн гэхээс илүүтэйгээр “хамгийн бага татвар төлөх, өртөг зардлыг өсгөх, ногдол ашиг хуваахгүй байх, баялгийн эзний өрийн дарамтыг нэмэгдүүлэх, зээлээ төлж дуустал алдагдалтай ажиллуулах” зарчимд суурилсан, Үндэстэн дамжсан корпорацийн хэрэгжүүлдэг “Нимгэн капиталжуулалтын дүрэм”-ийг хэрэгжүүлээд байгаа юм.

-“Нимгэн капиталжуулалтын дүрэм” гэдгийг энгийнээр тайлбарлахгүй юу?

-Өөрөөр хэлбэл, хувьцааны санхүүжилтээс гадна хувь нийлүүлэгчдийн зээл, төслийн зээл гэсэн давхар давхар зээлүүдийг үндэсний хэд, хэдэн компаниар дамжуулаад орлогыг зарлага болгоод төлөх татварын хэмжээнээс хасаад явдаг. Дээр нь хүүг нэмэгдүүлдэг. Татварт төлөх зохих орлогоос хасаад явдаг ийм аргуудыг хэрэглэснээс болж байна гэж харж байна. Энэ бол Үндэстэн дамнасан корпорацийн хийдэг ажил болохоос компани бүр хамтран ажиллагч болгон хийдэг ажил биш л дээ. Харамсалтай нь бидний байгуулсан 2009, 2010 оны гэрээнүүдэд нимгэн капиталжуулалтын дүрмийн гол зарчмуудыг аваад хийчихсэн. Түүгээр ч барахгүй энэ аргын нэг хэсэг бол хүүгээс хүү боддог. Ингэхдээ хүүг улирал тутам боддог. Улирал тутмын хүүгээс дахин хүү боддог. Ингээд ирэхээр манай өр нэмэгдэхээс өөр аргагүй. Жишээ нь, Рио Тинтогоос ирсэн тооцоогоор 1.3 тэрбумын хөрөнгө оруулалтыг хүүг нь тооцоод 2.2 тэрбум болгочихоод түүнийгээ 2051 он гэхэд 22 тэрбумын өртэй болох нь гэж мэдэгдээд байгаа. Ерөөсөө үндсэн хийсэн ажил нь 1.3 тэрбум байхад хүүгээс хүү бодож нимгэн капиталжуулалтын аргаар 22 тэрбум болгочихож байгаа юм. Банкны ердийн журмаар бол өр 7 тэрбумаас ч хэтрэхгүй. Бид 30 гаруй жил хүү төлөхгүй байлаа ч өр энэ тооноос хэтрэхгүй.

-Тэгэхээр гэрээ хэлэлцээний эхний анхаарах асуудал энэ байх нь гэж ойлголоо?

-Нэгдүгээрт, дээрх нимгэн капиталжуулалтын аргыг зоргсоох хэрэгтэй байна. Хоёрт, татвартай холбоотой олон асуудал байгаа. Гэрээнүүдэд татварын хуулийг зөрчсөн олон заалтууд орсон байдаг. Татварын хуулинд дөрвөн төрлийн татварыг л тогтворжуулдаг. Гэтэл хуучин гэрээгээр бол хуульд заасан тогтворжуулж болох дөрвөн төрлийн татвараас гадна өөр татварууд тогтворжуулсан. Мөн НӨАТ-ыг Оюу толгой компанийг төлбөл зохих татвараас хасч тооцох, уурхайн нөхөн сэргээлт хаалтын зардал, газар ашигласны төлбөр, усны төлбөр, эрчим хүчний зориулалтаар ашиглах газрын төлбөр, хураамж, Рио Тинтогийн хамаарал бүхий этгээдүүдийн зээлийн хүүг болон төлбөл зохих татвар зэргийг татвар ногдох орлогоос хасахаар зааж, аль болох татвар бага төлөх журмууд хууль зөрчиж тогтоосон байдаг. Үүнийг өөрчлөх хэрэгтэй.

-Монголын талын эрх мэдлийн асуудал үргэлж яригддаг сэдэв. Хөрөнгөө ашиглуулж байгаа тал ямар эрх эдлэх ёстой юм бэ?

-Монголын Засгийн газар Оюу толгойн 34 хувийг эзэмшдэг боловч энэ гэрээгээр ямар ч эрх мэдэл байхгүй. Бүх эрх мэдлийг Рио Тинтод өгсөн. Өөрөөр хэлбэл, тэгш бус гэрээ. Олборлох, боловсруулах, борлуулах бүтээгдэхүүний хэмжээг Рио Тинто зөвхөн ганцаараа тогтооно гэдэг. Хоёрт, менежмэнтийн асуудлыг Рио Тинто л шийднэ гэсэн заалт байгаа. Хувь эзэмшигчдийн шийдвэрийг олонхын саналаар гаргана гэдэг ч Рио Тинтогийн саналаар л явна гэсэн үг. Учир нь Оюу толгойн ТУЗ-ийн есөн гишүүний зургаа нь Рио Тинтогоос, гурав нь Монголоос байдаг. Ямагт олонх нь байгаа учраас Риогийн талд бүх асуудлыг шийднэ. Тийм учраас одоогийн манай гурван хүний хэлж байгаа үг, тавьж байгаа санал ямар ч шийдвэрт нөлөөлөхгүй, Монгол талын гишүүдийн оролцоо байхгүйтэй адил. Гэрээ хэлэлцээний явцад өөрчлөх ёстой асуудал энэ мөнөөсөө мөн.

Түүнээс гадна төслийн эхний хугацаа дуусаад 30 жилийн дараа хоёр талын эзэмших хувь 50/50 болгож болно гэж заасан байгаа. Гэтэл бүх удирдлага, бүх эрх мэдэл, менежмэнт Рио Тинтогийн мэдэлд хэвээр байна гэж гэрээнд байна. Аль ч цаг хугацаанд нэг тал бүх эрх мэдлийг мэдэх юм бол 50/50 хувь болгож яах юм. Нэгэнт л алдагдалтай ажиллаж байгаа, 30 жилийн дараа ч алдагдалтай ажилласан хэвээр байна гээд байгаа. Өөрөөр хэлбэл, ийм тэгш бус, нэг талаас бүх юмыг шийддэг байдлыг өөрчлөх шаардлагатай. Дээр нь Монголын талаас олгосон бүх эрх мэдэл, бүх зөвшөөрлүүд, гаргаж өгсөн хөрөнгө, Оюу толгойн үл хөдлөх хөрөнгийг барьцаалаад олон улсаас зээл авч байгаа. Шимтгэлийг нь Рио Тинтод төлдөг. Энд хөрөнгөө барьцаалж байгаа 34 хувийн тал ямар ч оролцоо байхгүй. Ямар зээлийг ямар нөхцөлөөр яаж авах талаар мэдээллийг Монголын төр мэдэхгүй. Тийм учраас энэ бол шударга бус хэлэлцээ.

-Монголын тал ногдол ашиг хүртэх хугацаан дээр ихээхэн маргадаг. 2051 оноос ногдол ашиг хүртэх боломжтой гэж тооцоолол таныхаар хэр үндэслэлтэй вэ?

-Анх гэрээг байгуулахдаа 50 жил, 70 жил, 100 жил ашиглах уурхай гэж үзэн төслийн эхний хугацааг урт тогтоож, олон янзын хөнгөлөлт, чөлөөлөлт олгохоор гэрээ байгуулсан. ТЭЗҮ-ээр таван жилд өртгөө нөхнө гэсэн тооцоог Рио Тинтогийн тал хийснээр үндэслэн гэрээнүүдийн бүх нөхцөлийг тохирсон. Гэтэл одоо Рио-оос ирүүлээд байгааг мэдээллээр бол 2051 он хүртэл ногдол ашиггүй (40 гаруй жил) ажиллана гэж байгаа. Оюу толгой төслийн Монголын өр манай эдийн засаг даахгүй хэмжээнд хүрэх, тогтворжсон хэдэн татвараас өөр Монголын нийт ард иргэдэд ногдох үнэ цэнэ Оюу толгойд байхгүй байх тооцоо, сануулгыг энэ нөхөд хэлээд байгаа. Эдгээр байдлыг бодолцон төслийн эхний хугацааны 30 жил дуусахад Оюу толгой компани тухайн үед Монголд мөрдөж буй хуулийн дагуу ажилладаг болж, одоогийн гэрээнүүдээр тогтоосон элдэв хөнгөлөлт, чөлөөлөлт, тогворжуулалт зэргийг хүчингүй болгох нэн шаардлагатай. Түүгээр зогсохгүй Рио нь 30 жилийн дараа төслийн 16 хувийг ямар ч үнэ төлбөргүй, элдэв нөхцөлгүйгээр манай талд шилжүүлэн өгч, оролцоог 50:50 болгож, тэгш эрхтэй байхаар гэрээнүүдийг өөрчлөх ёстой гэж харж байна.

-Саяхан Рио Тинтогоос ирсэн захидалд Монголын талд ихээхэн хөнгөлөлт үзүүлж байгаа дүр зураг харагдаж байна. Засгийн газрын зүгээс хөнгөлөлтөөс илүү үндсэн гэрээнд өөрчлөлт оруулах ёстой гэж үзэж байгаа. Хэр зөв алхам бэ?

-Гэрээнд өөрчлөлт оруулахгүйгээр зарим хөнгөлөлт үзүүлснээр энэ асуудлыг шийдэхгүй. Өөрөөр хэлбэл, зээлийн үлдэгдлийг жаахан бууруулаад, татвараасаа жаахан төлөөд, нэг ёсондоо жаахан чихэр амсуулаад цаашдаа бүх юм аа хэвээр нь байлгана гэдэг хүлээн зөвшөөрч болохгүй. Хуучин гэрээ болохгүй байгаа учраас үндсэн зорилтоо хангаж чадахгүй. Тиймээс үнэ цэнийг нь ижил үнэлгээтэй болгоё гэвэл гэрээндээ л өөрчлөлт оруулах ёстой. Засгийн газрын саналыг тэр талаараа дэмжиж байна. Эцэст нь нөхөд минь эх үүсвэр чухал биш. 66/34 гэсэн оролцогч талууд байдаг юм байж бодъё. Гэхдээ хөрөнгө оруулалтын зардал, ашиглалтын зардал хоёрыг битгий хутгаач. Энэ бол хоёр өөр эх үүсвэртэй, хоёр өөр зардал. Хөрөнгө оруулалтаа 5.3 байна уу, 6.7 болно уу түүнийгээ жич ярья. Ашиглалтын зардлаа бүтээгдэхүүний борлуулалтаар л тооцъё. Талуудын оруулсан бодит хөрөнгө оруулалтыг ашиглан зэс, алтны бүтээгдэхүүн гарган авч, талуудаас гаргасан хөрөнгийг богино хугацаанд нөхөн олгоод, цаашдаа ногдол ашгаа хуваагаад явах нь талуудын хамтран байгуулсан Оюу толгой компанийн шууд үүрэг байвал зохих юм.