ӨДРИЙН СОНИН

-Юуны өмнө Шинжлэх ухааны доктор цол хүртсэнд баяр хүргэе. Эдийн засаг, боловсрол судлалын шинжлэх ухааны зааг, уулзвар дээр шинжлэх ухааны доктор цөөхөн байдаг гэсэн. Та ямар сэдвээр доктор хамгаалав?

-Баярлалаа. Миний хамгаалсан сэдэв “Монгол Улсын иргэдийн санхүүгийн боловсролын тогтолцооны онол, аргазүйн судалгаа” байсан. Боловсролын тогтолцоо, түүн дотор санхүүгийн боловсролын тогтолцоо, түүний онол, арга зүйн судалгаа хийсэн юм.

-Таны сэдвийн үр өгөөж нь юу вэ?

-Манай орон 1990-ээд оноос зах зээлийн эдийн засагт шилжиж эхэлсэн. Энэ тогтолцоо нь өмнөх төвлөрсөн төлөвлөгөөт эдийн засгийн тогтолцооноос тэс өөр тогтолцоо. Зах зээлийн эдийн засгийн тогтолцоо нь таваар мөнгөний харилцаан дээр суурилдаг, хувийн өмч дээр суурилдаг бол төвлөрсөн төлөвлөгөөт эдийн засгийн тогтолцоо нь нийгмийн өмч дээр суурилсан, олон өмчийг хүлээн зөвшөөрдөг, таваар мөнгөний харилцаа бараг хүлээн зөвшөөрдөггүй тогтолцоо. Энэхүү хоёр өөр тогтолцоонд иргэдийн эдийн засгийн болон санхүүгийн сэтгэлгээ өөр өөр байх ёстой. Сэтгэлгээ бол ахуйтайгаа шууд холбоотой байдаг. Тэгэхээр зах зээлийн эдийн засгийн тогтолцоонд хүмүүсийн санхүүгийн боловсролыг судлах хэрэгцээ гарч ирсэн гэж ойлгож болно. Ер нь Монгол Улсын иргэдийн санхүүгийн боловсрол одоо ямар байна гэдгийг хөндсөн судалгаа юм. Үүнийг судлахын тулд Монгол Улсынхаа боловсролын тогтолцооны түүх, монголчуудын эдийн засгийн сэтгэлгээний уламжлал, шинэчлэлтэй нь холбож судаллаа.

-Хэр хугацаанд судалсан бэ?

-Нэн эртний үеийн буюу Хүннүгээс эхлээд судалсан.

Дашрамд хэлэхэд, Монгол Улсынхаа түүхийг нэлээд судаллаа. Манай улсын түүх бол уудлах тусам ундардаг мэдлэг юм билээ. Унших, судлах тусам түүхээрээ бахархах, омогших сэтгэл төрсөн. Ер нь боловсролын тогтолцооны асуудлыг судлахад нэлээд өргөн хүрээнд авч үзэх шаардлагатай тулгарсан.

-Санхүүгийн боловсролыг төлөвшүүлэх нь хэр амар ажил вэ?

-Боловсрол бол өөрчлөгдөн буй амьдралын нөхцөлтэй холбоотойгоор хүн бүр мэдлэг чадвар, дадлаа тасралтгүй шинэчлэн сайжруулж хөгжих үйл явц юм. Боловсролыг сургалтаар дамжуулж авна. Иймээс ажлынхаа хүрээнд албан ба албан бус боловсролын санхүүгийн мэдлэг олгож байгаа сургалтын явцыг судаллаа. Мөн хүн орчноосоо суралцах замаар мэдлэг олж авдаг тул санхүүгийн байгууллагууд, тэр дотроо банкны бүтээгдэхүүн үйлчилгээний нөхцөлөөр дамжуулан иргэдэд санхүүгийн боловсрол олгож байгааг судалсан.

-Таны судалгаагаар манай улсын иргэдийн санхүүгийн боловсрол ямар түвшинд байна вэ?

-Иргэдийн санхүүгийн боловсролыг дээшлүүлэх тухай, арга замын талаар ярихын тулд одоо санхүүгийн боловсрол ямар байна гэдгийг тодорхойлох хэрэгтэй л дээ. Манай улсын иргэдийн санхүүгийн боловсролын түвшинг Дэлхийн банк, АХБ тодорхойлох судалгаа хийсэн байна лээ. Мөн Олон улсын үнэлгээ хийдэг “Standard & Poor`s”–ээс дэлхийн улс орнуудын иргэдийн санхүүгийн индексийг тодорхойлсон судалгаанууд байдаг. Дээрээс нь судалгааныхаа хүрээнд бид бас тодорхойлсон. Судалгаануудын үр дүн бараг зөрөөгүй.

Манай улсын иргэдийн санхүүгийн мэдлэг бол муугүй, харин санхүүгийн чадамж тааруухан гарсан. Өөрөөр хэлбэл, хүмүүс санхүүгийн мэдлэгтэй, харин хэрэгжүүлэх тал дээр хангалтгүй гэсэн үг л дээ.

-Энэ юунаас хамаарч байдаг юм бол оо?

-Нэг хүчин зүйлээс ч хамаарахгүй л дээ. Гол нөлөөлж байгаа хүчин зүйл нь өмнөх нийгмийн сэтгэлгээ одоогийн нийгмийн тогтолцоонд нийцэхгүй байгаатай холбоотой. Өөрөөр хэлбэл, өмнөх нийгмийн эдийн засгийн болон санхүүгийн сэтгэлгээний өөрчлөлттэй холбоотой нь тогтоогдсон. Манайхны санхүү, эдийн засгийн сэтгэлгээ удаан өөрчлөгдөж байна. Ер нь сэтгэлгээний өөрчлөлт тийм хурдан байдаггүй. Хуучин итгэл үнэмшил болсон сэтгэлгээ тийм амар хурдан өөрчлөгддөггүй. Бэлэнчлэх сэтгэлгээг онцлон хэлмээр байна. Хүн өөрөө өөрийгөө хариуцах сэтгэлгээ удаан төлөвшиж байна. Хэн нэгэн хариуцах ёстой мэтээр ойлголт түгээмэл. Жишээ нь, ахуй амьдралыг нь төр, засаг хариуцах ёстой гэдэг ч юмуу ойлгодгоос үүдэн асуудал үүсэхэд өөрөөсөө биш бусдаас бурууг хайх сэтгэлгээ байсаар байгаа нь дээрхийн илрэл юм. Төр бол боловсролын тогтолцоон дээр ярихад сурч боловсрох орчныг нь бүрдүүлэх үйлчилгээ үзүүлэх үүрэгтэй. Иргэн хүн сурч боловсрох хэрэгцээгээ хангахад нь туслан дэмжихэд чиглэсэн үйлчилгээг төр үзүүлэх үүрэгтэй.

-Одоо манай төр энэ үйлчилгээг үзүүлж чадаж байгаа юу?

-Хичээж байна. Хичээсээр ирсэн. Үр дүн ч чамлалтгүй гэж үзэж болно. Миний дээр хэлсний баталгаа нь боловсролын хуулийн хөгжил, өөрчлөлт юм. Өнгөрсөн хугацаанд нийгмийн хөгжлийн түвшин өөрчлөгдөх бүрийд түүнд нийцүүлж боловсролын хуулийг шинэчилж хөгжүүлж ирсэн. Одоо боловсролын багц хуулийн өөрчлөлт УИХ-аар хэлэлцэгдэх гэж байна. Энэ нь ч гэсэн нийгмийн хөгжлийн өөрчлөлөөс л урган гарч байгаа юм.

-Энэ хуулийг та нарийн судалж байна уу?

-Харалгүй яах вэ. Олон талын оролцоотойгоор л асуудлуудыг олон талаас нь харж сайжруулна. Манай улсын хөгжил өнөөдрийн шатанд боловсролын салбарын өмнө олон асуудлуудыг гаргаж тавьж байна. Тухайлбал, судалгааны сургуулийн асуудал шинээр гарч ирж байна. Шинжлэх ухааны судалгаагүйгээр ахиц дэвшлийн тухай яригдахгүй. Нэг зүйлийг анхаараасай гэж боддог. Зах зээлийн эдийн засгийн хөгжлийн хөшүүрэг бол өрсөлдөөн. Өрсөлдөөн гаргах боломжийг бүрдүүлэх нь төрийн үүрэг. Аль нэг салбарт аль нэг субьект давамгайлах нөхцөл бүрдүүлбэл тэр салбарт монополь бий болж хөгжлийг зогсооно. Зах зээлийн эдийн засагт үлдэж хоцрох, хөгжихийн тулд өрсөлдөөнд оролцож байгаа субьектүүд өрсөлдөнө. Тэгээд ч зах зээлийн эдийн засагт шалгарлын хууль үйлчилж байдаг. Хэн чадахгүй байгаа нь устаж, чадаж байгаа нь цааш явна.

-Та үүнийг жаахан тодруулахгүй юу?

-Сайн сургалттай, сайн хөтөлбөртэй сургууль нь олон оюутантай болно. Тэр хэмжээгээр хүчирхэгжинэ гэсэн үг. Социализмын үеийнх шиг нэгийг нь дэмжиж, нөгөөг нь төрөөс хаана гэсэн үг биш. Одоо хэлэлцэгдэх гэж байгаа боловсролын хуулинд бүх шатны сургуулиудад байвал зохих шалгууруудыг нь тавьж өгөөд төр хараад сууна. Шалгуур хангасан нь цааш үйл ажиллагаагаа өргөжүүлээд явах, чадаагүй нь шалгуур хангаж байгаа түвшиндээ ажиллах л асуудал үлдэх хэрэгтэй. Их, дээд сургуулийн хувьд судалгааны сургууль байх уу, дээд сургууль байх уу гэдгийг шалгуураар л тодорхойлно гэсэн үг шүү дээ.

-Санхүүгийн боловсролын тогтолцоог та судалсан гэсэн. Манайд байна уу?

-Тогтолцооны шалгуурууд байдаг. Элементтэй, үзэл баримтлалтай, зохион байгуулалттай, өөрөөр хэлбэл хөтөлбөртэй, багштай, сурах бичигтэй, номтой гэх мэт. Энэ бүгд санхүүгийн боловсролын тогтолцоо манайд албан ба албан бус хэлбэрээрээ байна. Гэхдээ энэ тогтолцоог хөдөлгөх асуудал чухал байна гэж дүгнэгдсэн. Тогтолцоо нь байхад түлхээд, хөдөлгөөд өгөх бол харьцангуй гайгүй. Багшийн хөгжлийн тогтолцоо, сургалтын арга зүйг идэвхжүүлэхэд л болно. Санхүүгийн боловсролын сургалтын хувьд орчин үед одоо манай оронд нэлээд туршигдаад байгаа судлагдахуун хоорондын интеграци ихээхэн амжилттай шийдэх байх гэж харж байна. Хувь хүний болон өрхийн санхүүгийн хичээлийг тусад нь заах биш, бусад судлагдахууны агуулгад оруулж заана гэсэн үг.

-Энэ боломжтой юу. Хэр их хугацаа шаардагдах бол?

-Маш тодорхой бодлоготойгоор хандвал нэг их хугацаа орохгүй. Хялбархан шийдэж болно. Манай ЕБС-дад хичээл хоорондын интеграци хэрэгжээд эхэлсэн. Энэ жишгээр явахад болно. Нэг анхаарах зүйл нь бүх багш нар санхүүгийн судлагдахууны агуулгыг мэддэг болох, түүний сэдвүүдээс өөрийн заадаг хичээлийн сэдэвтэй холбоход л болно. Жишээ нь, математикийн багш бодлого, дасгал дээрээ хадгаламжийн болон зээлийн хүү тооцох бодлого оруулах гэх мэт. Биологийн багш амьтан ургамал амьдрах орчинтойгоо зохицон амьдардаг Дарвины хуулийг тайлбарлах сэдэв дээрээ хүн бол нэг амьтан, орчин өөрчлөгдөхөөр түүнд дасан зохицож байж амьдрал, ахуйгаа дээшлүүлнэ, зах зээлийн эдийн засгийн тогтолцоонд санхүүгийн мэдлэггүйгээр, түүнийг хэрэгжүүлэхгүйгээр оршин амьдарч чадахгүй тухай л заана гэсэн үг шүү дээ.

-Цаашид хийх ажлынхаа төлөвлөгөөг гаргасан уу?

-Иргэдийнхээ санхүүгийн боловсролыг дээшлүүлэхийн тулд чадах хэмжээгээрээ ажиллана. Бидний цөөхөн хүн хангалтгүй. Юуны өмнө хүүхэд залуучууддаа санхүүгийн боловсролтой болоход чиглэсэн ажил хийх санаатай. Манай орон хүүхдийн орон. Хүүхдүүд бүгд сургуульд хамрагддаг тулдаа ирээдүйн иргэдийг бэлтгэх нь асуудлыг хурдан шийдэх боломжтой. Иймээс бэлэн байгаа “Бизнес судлал” хичээлийг хөдөлгөмөөр байна. Тэгээд Санхүүгийн боловсролын хүрээнд судлах зүйл их байгаа тул энэ салбарт хамтран ажиллах судлаачидтай болмоор байна.

2015-2021 онд Монголбанк, Сангийн Яам, Санхүүгийн зохицуулах хороо, Боловсролын яамны хамтарсан Олон нийтийн санхүүгийн суурь мэдлэгийг дээшлүүлэх үндэсний хөтөлбөр энэ онд дуусна. Энэ салбарт их олон зүйлийн эхийг тавьсан. Үүнийг цааш үргэлжлүүлэх хэрэгтэй гэж болож байгаа. Хийх юм ч их байна даа.