Манайхан Оросын “Амьдрал нулимсанд дургүй” киног сайн мэднэ. Маш олон үзсэн, одоо ч таашаадаг хүн Монголд олон бий. Харин энэ киноны орос нэр нь “Москва слезам не верит” юм. Шууд үгчлэн монголчилбол “Москва нулимсанд итгэдэггүй” болно. Энэ бол оросын зүйр үг. Хаанаас үүссэн юм бол ? Би энэ тухай өмнө нь огт бодож байсангүй. Харин саяхан санамсаргүй байж байгаад үүслийг нь олж мэдэв. Үүнийгээ шууд орчуулан хүргэж байна…
“Москва нулимсанд итгэдэггүй” хэллэг, зүйр үг Орос буюу Русь улс феодалын бутралд автан, монгол-татаарын дарлалын хатуу ширүүн нөхцөлд тэсэн амьдрах гэсэн харгис хатуу, хайр найргүй тэмцлийн тусгал болон үүсчээ. Орос улс XIII зууны дундуур Бат хааны сүйрүүлэгч довтолгооны дараагаас Алтан Ордны улсын мэдэлд оржээ. Энэ үеэс оросын вангууд тусгай зөвшөөрөл буюу хааны ярлык (хаяг, тамга) Алтан Ордны хаанаас авах болжээ. Шинээр тогтоосон системийн нэг элемент нь үе үе авдаг алба, татвар байв. Энэ ажлыг хааны тусгай түшмэл- баскакууд гүйцэтгэдэг байв. Алба, татвар өгөхөөс татгалзсан болон өөр дурын үл захирагдах үйлдлийг хатуу ширүүнээр цээрлүүлдэг байв.
Ингээд хаан хүү Неврюй 1252 онд Переярославль-Залесскийг үгүйрүүлэн хоослож, Ярослав Ярославич вангийн эхнэрийг хороож, хүүхдүүдийг олзолж авчээ. Тэр үеийн түүхэн бичвэрүүдэд Орд руу “тоо томшгүй” олон хүнийг авч явсан гэж тэмдэглэдэг. Үүнээс 40 жилийн дараа монгол жанжин Тудан Орост дахин ирж, 14 хотыг эзэлж, сүйрүүлэн хоосруулжээ.
Оросын вангуудын өмнө тун хүнд сонголт тулгарчээ: Алтан Ордтой байлдах уу, эсвэл тэдний засагтай эвлэрч, монголчуудын хөнөөлт уулга довтолгооноос зайлсхийх хоёрын нэгийг сонгох ёстой болов.
Ордтой тэмцэх байр суурь баримтлагчдын анхных нь Тверийн ван Михаил Александрович байлаа. Тэрээр 1327 онд монгол баскак Чолханы (Щелкан) хатуу ширүүн хавчлагын эсрэг бослого гаргасан Тверь хотынхныг удирджээ.
Харин Ордтой яриа хэлэлцээр хийх талд Москвагийн ван Иван Калита байв. Тэрээр Алтан Ордын хаан Узбекийн даалгавраар залхаан цээрлүүлэх ажиллагааг толгойлж, бослого гаргасан Тверь хотыг эзлэн авч, үгүйрүүлжээ. Энэ тухай “Оросын бүх газар нутгийг хоосон болгов” гэж судар бичигт өгүүлдэг.
Энэ явдлын дараа Оросын голлох ванлигт олгодог Алтан Ордны Их хааны ярлыкийг (зөвшөөрлийг) Тверээс хураан авч, Москвагийн ванлигт олгожээ. Түүнээс гадна Орост өсөн нэмэгдэж буй дургүйцлийн нөлөөгөөр Москвагийн ван Иван Калитад алба татвар хураах бүх ажлыг хариуцуулжээ.
Нөлөөллийн аварга том хэрэгсэл гартаа оруулсан Москвагийн ван Орос, Ордын хоёрын харилцааны цоо шинэ систем бий болгож эхэлжээ. Ингээд Калита ван Ордны Их хаанд аль болох их алба татвар цуглуулж өгөх, харин оронд нь Ордынхон оросын ванлигууд руу уулга довтолгоо хийхгүй гэж амлажээ.
Иван Калитагийн үед Орос орон хамгийн харгис, хүнд татвартай болсон гэж ярьдагт гайхах зүйл үгүй. Оросын олон ванлиг, хотууд асар их татварыг даахгүй сөхөрч байлаа. Гэхдээ Иван Калита Алтан Орд руу цуглуулсан татвараа илгээхийн хамт өөрийнхөө сан хөмрөгийг огт мартаагүй аж. Бусад ванлигуудаас цуглуулсан татварын нэлээд хэсгийг Москвад үлдээдэг байв. Энэ нь Москва эдийн засгийн хувьд бэхжих, хожим улс төрийн нөлөөгөө өсгөх явдлыг нөхцөлдүүлж өгчээ.
Оросын хүн амын янз бүрийн давхрааны дунд Москвад хэдий хэрийн татвар төлөх талаар ширүүн маргаан олонтаа гарах болов. Энэ асуудлын ихэнхийг хүмүүс бие даан шийдэж чадахгүй байсан юм. Иймээс оросын ванлиг, хотуудаас Москва руу “гуйн аргадагч” (хуучны орос хэлэнд “челобитчики” гэнэ) олноор нь илгээх болжээ.
Түүхэн судруудад өгүүлснээр гуйн аргадагч нар авч буй татварын хэмжээг багасгахыг нулимс дуслуулан гуйж, “шударга ёсыг” сэргээхийг хүсч Калитат өвдөг сөгддөг байжээ.
Эндээс “Москва нулимсанд итгэдэггүй” гэсэн хэллэг үүсчээ. Учир нь ямар ч хүсэлт, гуйлт, нулимс дуслуулсан гомдол Москвагийн их ванд огтхон ч нөлөөлдөггүй байв. Калита ван ард түмний ямар ч дургүйцлийг хатуу ширүүнээр таслан зогсоодог байв. Ял шийтгэлийг бусдад нь сургамж болгох зорилгоор олон хүн цугласан газруудад гүйцэтгэдэг байжээ.
Оросын нэрт түүхч Руслан Скрынников нэгэн бүтээлдээ гуйн аргадагч нарыг яаж шийтгэдгийг тодорхой бичсэн байдаг. Гуйн аргадагч нарыг буцалсан дарсанд чанаж, үс, сахлыг нь лаагаар хуйхалж, хувцсыг нь тайлж, хөлдүү газар хэвтүүлдэг байв. Өөрөөр хэлбэл гуйн аргадагч нарын хувь заяа дэндүү өрөвдөлтэй байжээ.
Үнэндээ бол түүхч Скрынников Догшин Иваны үеийг ингэж дүрсэлсэн юм. Гэхдээ Иван Калита вангийн үед улс төрийн өрсөлдөгч, бусад дургүйцэгч нарыг яллан шийтгэх явдал Оросын анхны ханы үеийнхээс онцын ялгаатай байх нь юу бол…
Калита 1340 он хүртэл хаанчилсан. Дараа нь тэр Ананий нэрээр санваартан болж, хэдхэн долоо хоногийн дараа нас барсан юм. Тэрээр хаанчлах бүх үеийнхээ туршид асар их баялаг хуримтлуулсан бөгөөд энэ нь хоч болон үлдсэн. Эртний орос хэлэнд их мөнгөтэй түрийвчийг “калита” буюу талийгаач их вангийн нэрээр нэрлэдэг. Калита бусад ванлигуудаас цуглуулсан мөнгөө Москвагийн ванлигт шинэ газар нутаг, эзэмшил худалдан авахад зарцуулж байжээ.
Их вангийн авсан эдгээр арга хэмжээг цагаатгаж болох уу ? Хэлэхэд хүндрэлтэй. Нэг талаасаа, Москва өөрийнхөө цэцэглэн мандалтын төлөө оросын бусад ванлигуудыг үнэн хэрэгтээ дээрэмдэж байсан. Нөгөө талаасаа Иван Калитагийн ачаар Орос орон монголчуудын довтолгооноос 40 жил сэргийлж чадсан.
Энэ бүхэн нь Москвагийн ванлиг эрс бэхжихэд их тус нэмэр болсон ба их вангийн ойрын залгамжлагчид Алтан Ордтой тулалдах дуудлага өгөхөд хүргэжээ…
Орчуулсан: Судлаач Х.Д.Ганхуяг.
Эх сурвалж: http://ganaa.mn блог
Эрхэм та судлаач Д.Ганхуягийн бусад нийтлэлийг түүний албан ёсны блог ganaa.mn- ээс уншина уу?
2021 оны 10 дугаар сарын 21.
