Ковидын үеийн эдийн засаг таатай биш байна. Ирэх жилүүдэд, наад зах нь ирэх арван жилд уул уурхайгаас өөр гэрэл гэгээ, итгэл найдвар алга гэсэн утгатай үгийг эдийн засагчид онцлоод эхэллээ. Уул уурхайн салбарт дажгүй хэрэгжиж яваа төслүүд юу билээ гээд харахаар зэсийн хоёр, нүүрсний хоёр, алтны хоёр төсөл л бий. Товчхондоо Оюу толгой, Эрдэнэт, Эрдэнэс Таван толгой, Энержи ресурс гэсэн дөрвөн компанийн олж буй доллар дээр тахлын үеийн эдийн засаг дэнжигнэж байна.Алтны хоёр төсөл гээд байгаагийн нэгийг “Степ голд” хэрэгжүүлж буй.Нөгөөг нь Канадын хөрөнгө оруулалттай “Эрдэнэ ресурс” компани хэрэгжүүлж байгаа.“Степ голд”-ын хэрэгжүүлж яваа төслийн хувьд өгөөжөө өгөөд эхэлчихсэн.“Эрдэнэ ресурс”-ийн төслийн тухайд орон нутгийн популизмыг давчихвал өгөөжөө өгөхөд бараг бэлэн болчихсон.Засгийн газраасаа том толгойтой орон нутгийнхны хийрхэл энэ мэт олон төслийг гацааж эдийн засаг тэлэх боломжоос хумсалж явааг гүйцэтгэх засаглалын тэргүүнд дуулгахад илүүдэхгүй байх.Холбооны улс шиг тус тусдаа эрх ашиг ярьсан аймаг, орон нутгийн дарга нарын сонирхлыг нэг толгой дор нэгтгэж авахгүй бол доллар олох боломжтой олон олон төслийн хувь заяа буруугаар эргэх нь хэтэрхий тодорхой болчихсон.Ерөнхий сайдаас том мэдэлтэй аймаг, сумын хурган дарга нар, иргэний хөдөлгөөн гэсэн нэрийн дор нэгдсэн мафижсан бүлэглэлүүдийн уул уурхай дахь ашиг сонирхлын улайрлыг цэгцэлж авахгүй бол газрын ховор элемент, уран гэх мэт ирээдүйд их мөнгө олох боломжтой салбаруудын хөгжлийн талаар яриад ч нэмэргүй.Ийм л нөхцөлд Монголын уул уурхай улсынхаа эдийн засгийг чирч явна.

Товчхондоо ирэх арван жилд улс шиг хөгжье гэвэл экспортын голлох салбар болчихсон уул уурхайгаа хөгжүүлэх ганцхан зам Ерөнхий сайдын өмнө байна.Нүүрсний хувьд төмөр замаа яаралтай барихгүй бол дэлхийг хэрсэн ногоон хөгжил тун удахгүй хар алт гэгддэг нүүрсийг моодноос гаргана. Нүүрс үнс болох цагт ханш нь хаданд гарах уран, газрын ховор элемент зэргээ ашиглах тактикийг Л.Оюун-Эрдэнийн Засгийн газар яг өдийд боловсруулчихсан суух учиртай.Гэхдээ одоогоор энэ чигийн төслүүдээ хөдөлгөх сонирхол засаг зүгээс анзаарагдахгүй байна..Ингээд харахаар ирэх жилүүдийн гол аврал нүүрс, зэс л болж байх шиг.Урт хугацааны аврал юу билээ гээд харвал зэс л байна.Зэсийн хувьд “Эрдэнэт” зүтгүүрийн үүргээ гүйцэтгээд явах нь тодорхой.“Оюу толгой”-н гүний уурхай ашиглалтад орвол экспортоос олдог доллар огцом өсч, тэр хэрээр эдийн засагт эерэг нөлөөллүүд үзүүлээд эхлэх сайн талтай. Яг одоо Засгийн газар, Рио тинто хоёр хэлэлцээрийн ширээний ард суучихсан байгаа.Хэлэлцээр түр завсарласан учраас нарийн ширийн байр суурь, мэдээлэл хомс байна, өнөөхөндөө.Юутай ч хоёр тал хэлэлцээрээ түргэсгэж, харилцан ашигтай хамтрах хамгийн боломжит хувилбар дээр элдэв популизмгүйгээр нэгдсэн шийдэлд хүрэх шаардлага хаалга тогшоод эхэлчихлээ.Ингэж онцолж буй нь хоёр шалтгаантай.Нэг нь Оюу толгой компанийн үүрэг гүйцэтгэгч Жак ван Тондерийн байр суурь, нөгөө нь Оюу толгойн өрсөлдөгч болж зэсийн зах зээл дээр Монголтой өрсөлдөх хоёр том төсөл тойрсон мэдээлэл.

Оюу толгой компани саяхан хоёрдугаар улирлын тайлангаа танилцуулсан даа. Тэр үеэр тус компанийн гүйцэтгэх захирлын үүрэг гүйцэтгэгч Жак ван Тондэр

“Бид гүний уурхайн огтлох малталтыг эхлүүлж, Оюу толгойн бүрэн үнэ цэнийг нийт ард иргэд, талуудад хүртээхэд улам бүр ойртлоо. Огтлох малталтыг эхлүүлэхэд шаардлагатай шинэчилсэн Нөөцийн тайланг бүртгүүлэх, шинэчилсэн ТЭЗҮ-ийг Засгийн газрын холбогдох байгууллагууд хүлээн авах ажлууд ойрын хугацаанд дуусна гэж итгэж байна” гэсэн үг унагана лээ.Дээр дурдсан ажлуудыг гүйцээчихвэл огтлох малталтыг хийнэ, огтлох малталтыг хийчихвэл Оюу толгой ордын нөөцийн 80 хувийг агуулах гүний уурхай тун удахгүй ажиллаад эхэлнэ гэсэн утгатай мэдэгдэл хийчихлээ гэж харж байна. Огтлох малталтыг нэг л эхэлчихвэл зогсоох аргагүй, ямар нэг үл ойлголцол гараад зогсоовол гүний уурхайн бүтээн байгуулалтыг дахиж эхлүүлэх хэмжээний асар өндөр зардал гаргах шаардлагатай нүүр тулна. Хамгийн том эрсдэл нь нийт баялгийн 80 хувийг агуулсан хүдрийн биет рүү ахиж нэвтрэх боломжгүй болно.Тэгэхээр огтлох малталтыг хийж, гүний уурхайгаас олох ашгийг наашлуулахын тулд шийдлээ хүлээсэн асуудлууд дээр хоёр тал онцгой анхаарч ажиллах нь Засгийн газрын ойрын хугацаанд амжуулах том шийдлүүдийн нэг болж байна.

Нөгөө талд хэлэлцээрээ элдэв популизмгүйгээр түргэтгэж, хэрэгжиж буй ганц мега төслөө цаг алдалгүй бүрэн хүчин чадлаар нь ажиллуулах гарцаагүй шалтгаан гадаад зах зээлд анзаарагдаад эхэлчихлээ. Бүр тодруулж хэлбэл, дэлхийн зэсийн зах зээл дээр Оюу толгойтой өрсөлдөхүйц хоёр аварга төслийн нэг нь баяжмалаа экспортолж, нөгөө нь хэзээ мөдгүй мөнгө хийгээд эхлэхэд бэлэн болчихож. Оюу толгойн нэн шинэ нэг өрсөлдөгч бол Конго улсад хэрэгжиж буй “Камоа Какула” төсөл. Оюу толгойтой өрсөлдөхүйц хэмжээний өндөр чанартай хүдрийн агуулгатай энэ орд өнгөрсөн зургадугаар сард анхны экспортоо хийчихэж.Ажиллаж эхлэх эхний жилээсээ Оюу толгойн өнөөдөр олборлож буй хэмжээнээс давсан хэмжээний зэс олборлож эхлэх энэ ордыг хайж олсон хүн нь бидний сайн мэдэх алдарт Фрийдланд.Энэ ордыг нээсэн баг 2015 онд шилдэг нээлтийн шагнал хүртсэн юм билээ.Канадад болдог уул уурхайн хөрөнгө оруулагчдын PDAC-ын үеэр гардуулдаг энэ хүндтэй шагналыг тээр жил манайхаас Оюу толгойг нээхэд гол үүрэгтэй оролцсон геологичдын нэг Гарамжав агсан хүртэж явсан түүхтэй.Конгогийн орд Оюу толгойтой эн зэрэгцэхүйц гэдгийг энэ жишээнээс төвөггүй харчихаж болно.

Оюу толгойг нээж, дэлхийн газрын зураг дээр Монгол гэдэг улс байдгийг энэ ордоор тунхаглаж өгчихөөд явсан Роберт Фрийдланд “Камоа Какула” төслийг Конго улсын Засгийн газар, Хятадын компанитай хамтран эзэмшихээр болж. Конго улсын Засгийн газар энэ төслийн 20 хувийг эзэмших бол Фрийдландын компани 39.6 хувийг нь эзэмших тохироо хийжээ. Хятадын компани ч мөн түүнтэй адил хувь эзэмшинэ гэсэн мэдээлэл хөвөрч байна. Ямартай ч “Камоа Какула” төсөл олборлолтод бэлтгэж байгаа дэлхийн хамгийн том, өндөр агуулгатай зэсийн уурхай гэсэн тодотгол дор хэрэгжээд эхэлжээ. Уурхайн нэгдүгээр үе шатанд жилд 200 мянган тонн зэс үйлдвэрлэнэ гэсэн тооцоо албан мэдээн дээр нь дурайж байна. Оюу толгой энэ онд 150-180 мянган тонн зэс гаргана гэсэн төлөвлөгөөтэй ажиллаж байгаа.Товчхондоо Конгогийн уурхай эхнийхээ жилийн хүчин чадлаар Оюу толгойн өнөөгийн хүчин чадлыг давчихаж байна гэсэн үг. “Камоа Какула” төслийнхөн хоёрдугаар үе шатныхаа өргөтгөлийг ашиглалтад оруулах үедээ жилдээ 400 мянган тонн зэс үйлдвэрлэнэ гэсэн таамаг гаргачихаж. Бүр цаашлаад дэлхийн хоёр дахь том зэсийн уурхайн цогцолбор болох амбицтайгаа дэлхийд дуулгаад байна.Тэр үед жилдээ 800 мянган тонн зэс үйлдвэрлэнэ гэсэн аварга тоо хэлсэн байх юм. Оюу толгойн гүний уурхай ашиглалтад ороод бүрэн хүчин чадлаараа ажиллаж эхлэхэд ойролцоогоор 500 мянган тонн зэс үйлдвэрлэнэ. Ингээд харахаар хүчин чадлаараа Оюу толгойгоос давсан зэсийн том төсөл Африкийн Конгод тун амжилттай хэрэгжиж байна.

Оюу толгойтой ана мана өрсөлдөх дараагийн төсөл бол ОХУ-ын “Удокан”.Өрнийн эдийн засгийн сайтад гарсан мэдээллийг сонирхоход хойд хөршийн “Удокан”-ы олборлолт тун удахгүй эхэлнэ гэж онцолжээ. 1949 онд нээсэн энэ ордыг ашиглахгүй өнөөг хүрсэн шалтгааныг байгалийн хүнд хэцүү нөхцөл, уур амьсгалтай холбож тайлбарласаар ирсэн, уул уурхайн техник технологи хөгжсөн учраас ашиглах боломж одоо л бүрдэж байгаа, доод тал нь 50-60 жил ашиглана, санхүүжилт нь шийдэгдсэн, “Газпром” банк хоёр жилийн өмнө 1.79 тэрбум ам.долларын зээл олгосон, уурхайн ажил нь эхэлсэн, үйлдвэрлэл нь бүрэн хүчин чадлаараа ажиллаад эхэлбэл жилд 125 мянган тонн зэс үйлдвэрлэнэ гэх мэт мэдээллийг Европын эдийн засгийн сайт онцолжээ. Зүйрлүүлж хэлбэл, Оюу толгойн хэмжээний зэсийг жилд үйлдвэрлэнэ гэсэн үг. Нэмж сонирхуулахад, ашиглалтынх нь компани 2008 онд “Удокан коппер” нэрээр байгуулагдсан аж.Өмнө нь “Байкал майнин” нэрээр ажиллаж байсан юм.

Энэ орд 26 сая тонн зэсийн нөөцтэй, нөөцөөрөө Оростоо хамгийн том, дэлхийд гуравт орох зэсийн орд гэж хойд хөршийнхөн онцолдог. Компанийн сайтад онцолсон мэдээллээр бол 2014-2016 онд нөөцөө баталгаажуулсан, 2017 оноос инженерингийн ажил, уул уурхай болон металлургийн цогцолборуудаа барьж эхэлжээ. Ашиглалтад орсон эсэх талаарх мэдээлэл одоогоор албан ёсны сайтан дээр нь алга. Ямартаа ч төслийн зүгээс ордыг 2017-2019 онд ашиглалтад бэлдэж, 2018-2022 онд уул уурхай болон металлургийн цогцолбор, дэд бүтэц барилгын ажлуудаа амжуулна гэж тооцсоноо мэдээлж байсан юм. Эндээс харахад, Удоканы ордыг ирэх жилээс ашиглаж эхэлнэ гэсэн үг. Уурхайг 2022-2065 оны хооронд үе шаттайгаар хөгжүүлээд явна гэж тооцооллыг төсөл хэрэгжүүлэгчид нь хийчихэж.Төмөр замтай, нисэх онгоцны буудалтай, авто замтай, цахилгааны хангамжаа төвийн эрчим хүчнээсээ бүрэн шийдчихсэн гэх мэт маш олон том давуу талтай Удоканы орд ирэх жилээс дэлхийн зэсийн зах зээлийн тоглогчдын нэг болох нь.Товчхондоо Монголын Оюу толгойн хоёр том өрсөлдөгчийн нэг нь Орост зэсээ экспортлоход бэлэн шахуу болчихсон, нөгөө нь Африкийн Конгод хэрэгжээд эхэлчихсэн байна.

Төгсгөлд нь онцлоход, Оюу толгойг анх нээснээс хойш 20 жил, зэсийн баяжмалын анхны экспортын цуваа урд хөршийн зүг хөдөлснөөс хойш 12 жил өнгөрчихөж. Хорин жил гэдэг хүний амьдралаар жишвэл нэгэн үе солигдож эр бяр жигдрэх хугацаа.Шуудхан хэлэхэд, том төслөө бүрэн хүчин чадлаар нь хөдөлгөхөд хангалттай урт хугацаа гэх гээд байна л даа.Ганц мега төслөө бүрэн хүчин чадлаар нь ажиллуулчихаад ханаад суух арга байхгүй.Эдийн засгаа илүү сайн тэлж, уул уурхайгаас олох мөнгөөрөө илүү олон салбараа хөгжүүлж, ганц уул уурхай биш хөдөө аж ахуй гэх мэт тэрбум ам.долларын өчнөөн төрлийн бизнесийг хөгжүүлэх эрэлт Азийн Монголын өмнө бий.Энэ мөрөөдлийг ажил болгохын тулд ирэх арван жил олон олон Оюу толгойг нээж, доллар олох өндөр эрэлт хаалга тогшиж байна даа.