Догсомын Бодоо (Оросын консулын сургуулийн багш) Консулын дэнжийн, Солийн Данзан (гаалийн хорооны түшмэл) Зүүн хүрээний нууц бүлгэм (1919 он)-ийг тус тусдаа үүсгэн байгуулжээ. Консулын бүлгэмд Х.Чойбалсан, Д.Чагдаржав, Сангийн яамны түшмэл Жамьян, лам Д.Лосол, Жигмиддорж зэрэг хүмүүс, Зүүн хүрээний  бүлгэмд Цэргийн яамны түшмэл Д.Догсом, Магсар хурцын Дугаржав, Д.Сүхбаатар, Галсан, Тогтох, Даш, буриад Балсанов нар багтжээ. Хятадын дарангуйлал, феодализмыг эсэргүүцэн 1920 оны эхээр уг хоёр бүлгэм нэгджээ. Тэдний хувьд ухуулах хуудас тараах, Их Хүрээн дэх гамин цэргийн хүч, байрлалыг судлах, Богд хаан болон бусад томоохон ноёд язгууртнуудын үзэл бодлыг тандах зэрэг ажлуудыг хийж эхэлжээ.

Анхны хурал (1920 оны 6-р сарын 25)-аар Монгол Ардын Нам (МАН) байгуулагдсан тухай мэдэгджээ. Данзан, Чойбалсан нар 1920 оны 7 дугаар сарын эхээр Оросын зүг мордсон аж.  Бодоо, Чагдаржав нар  уг сарын дундуур араас нь хөдөлжээ. Бүлгэмийн үлдсэн гишүүд хятадын түрэмгийллийн эсрэг Зөвлөлт Орос улсаас тусламж хүссэн байдаг. Богд хааны тамгатай бичгийг Далай лам Пунцагдоржийн  тусламжтайгаар Сүхбаатар, Лосол, Догсом нар олж аван 7 дугаар сарын эцсээр Орос руу явжээ. Ардын намын төлөөлөгчид бүгд 1920 оны 8 дугаар сард Эрхүү хотод очиж Зөвлөлт засгийн төлөөлөгч нартай уулзсан байна. Данзан, Лосол, Чагдаржав нар 9-р сарын эхээр Москва руу явж, Сүхбаатар, Чойбалсан нар Эрхүүд үлдсэн. Их Хүрээ руу Бодоо, Догсом нар буцаад иржээ.

Монгол Ардын  Намыг албан ёсоор байгуулж, 1921 оны 3 дугаар сарын 1-нд Дээд Шивээ хуралдаанаар Түр засгийн газрыг байгуулан намын даргаар Данзан, Түр  засгийн газрын ерөнхий сайдаар Чагдаржав, гадаад хэргийн сайдаар Бодоо, бүх цэргийн жанжнаар Сүхбаатар томилсон байна.

Боловсрол тэр дундаа анхны сургууль (нийслэлийн ЕБ-ын нэгдүгээр сургууль) 1923 онд байгуулагдсан байдаг. Ардын сургууль хүрээгээ тэлэх явцад уламжлалт сургалт (гэрийн боловсрол, сүм хийдэд шавилах) хязгаарлагдаж эхэлжээ. Мөн дунд мэргэжилтэн бэлтгэх (техникум) Санхүү (1924 он)-гийн, Худалдаа (1924 онд хоршооны түр сургууль)-ны сургуулиуд байгуулагдсан байх юм. Харин МУИС 1942 онд үүд хаалгаа нээсэн байна. Ингэж л өнгөрсөн зуунд Монгол улс боловсролын иж бүрэн тогтолцоотой болсон байна.

Эрүүл мэндийн салбарын өнөөдрийн дүр төрхийн суурь ардын хувьсгалын анхны жилүүдэд тавигджээ.   Тухайлбал, 1921 оны 8-р дугаар сарын 25-нд иргэдийг үнэ төлбөргүй эмчлэх эмнэлгийн  хороо байгуулах тухай Бүх Цэргийн Зөвлөлийн тогтоолд их жанжин Д.Сүхбаатар гарын үсэг зурснаар эрүүлийг хамгаалах, шинжлэх ухааны эмнэлгийн үүсэл хөгжлийн суурь тавигджээ. Улмаар “ардын эмнэлэг” нэртэйгээр 1925 оны 10 дугаар сарын 25-нд Европ эмнэлгийн 8, лам ёсны түвд эмнэлгийн 7, нийт 15 ортой эмнэлгийг 1 орос, 3 монгол эмчтэйгээр тэр үеийн Улаанбаатар хотын IX хорооны нутаг дэвсгэр буюу Зоригт ван Осорбазарын ач хүү Төвдорж вангийн цэцэрлэгт хашаа ордонд байгуулснаар эдүгээгийн Улсын нэгдүгээр төв эмнэлгийн тулгын чулуу тавигдсан байх жишээтэй. Эндээс бусад эмнэлэг “улсын хоёр,гурав дугаар төв эмнэлэг  (УХТЭ,УГТЭ)” болон бусад нарийн мэргэжлийн эмнэлгүүд өрх тусгаарласан байх юм  билээ. Түүнээс гадна, аймаг сум эмнэлэгтэй болсон байдаг. Ингэж ардын эмнэлэг хүрээгээ тэлснээр уламжлал (судас, эм барих, хануур, төөнүүр)-т эмчилгээ хязгаарлагдсан байх юм. Угаасаа хүртээмж нь муу байсан эмчилгээ, үйлчилгээний төрөл шинэ ардын эмнэлэгт орон зайгаа тавьж өгсөн байдаг. Уламжлалт анагаах ухаан (эрүүл мэндийн салбар) эдүгээ 20 дугаар зуунд бий болсон эмнэлэг (орос)-тэй нэг төвшинд иргэдэд 1990 оноос эхлэн эмчилгээ үйлчилгээ үзүүлэх болсон байна.

Соёл урлагийн хувьд уламжлалт урлаг орчин үе (орос,европ)-ийн урлаг, соёлын үр нөлөөгөөр өндрийн урлаг, соёл өнгөрсөн 100 жилд бий болгожээ. 

Улсын Их хурал (УИХ), Улсын Бага хурал (УБХ)-ыг 1924 оны Үндсэн хуулиар байгуулсан. Уг бүтцийг 1949 он хүртэл хадгалжээ. Үндсэн хуулийг 1940, 1960 онуудад баталжээ. Энэ үед  төрийн тогтолцоо (социалист) нь Бүгд Найрамдах улсын  хэлбэрийг сонгон хөгжиж байсан билээ. Төр-намын тогтолцоо 1950-иад оны эх хүртэл үйлчилсэн гэж судлаачид үздэг. Харин нам-төрийн тогтолцоонд аажуухан  шилжжээ. Үндсэн хууль (1960 он)-д “БНМАУ-ын төр, нийгмийг удирдан чиглүүлэх хүч бол бүхнийг ялагч марксист-ленинист онолыг удирдлага болгосон Монгол Ардын Хувьсгалт нам мөн” гэж заасан. Ардын Их хурал (АИХ)-ын сонгууль (1960-1990 он) хооронд 9 удаа явагдаж, АИХ-ын чуулган 40 гаруй удаа чуулжээ.

Монголын тусгаар тогтнолыг 1946 он (Бүх нийтийн 1945 оны 10 Дугаар сарын 20 өдрийн санал хураалтыг үндэслэн)-д Бүгд Найрамдах Хятад Улс (БНХУ) нь хүлээн зөвшөөрчээ. Хятадын иргэний дайны дараа Мао тэргүүтэй коммунистууд засгийн эрхийг авахад БНМАУ нь БНХУ-тай байгуулсан дипломат харилцаагаа тасалж шинээр байгуулсан Бүгд Найрамдах Хятад Ард Улс (БНХАУ)-тай 1949 оны 10 сарын 6-нд дахин бие биеэ хүлээн зөвшөөрчээ.

БНМАУ-ын Үндсэн хуульд 1990 оны 5 дугаар сард нэмэлт өөрчлөлт оруулж, төрийн эрхийг шинэчлэн, нам төрийн үүргийг зааглан, парламентын нэгдмэл тогтолцоог бүрдүүлэн төлөвшүүлэх,  ардчиллыг бүх талаар хөгжүүлэх чиглэлийг баримталсан юм. БНМАУ-ын АИХ-ын 12 дахь удаагийн сонгуулийн II хуралдаан 1992 оны 1 дүгээр сарын 13-ны өдөр шинэ Үндсэн хуулийг баталсан. Үндсэн хууль ёсоор  Монгол улс  парламентийн Бүгд Найрамдах Улс болсон юм.

БНМАУ-д 1941-1990 оны хоорондох 50 жилд эдийн засгийн өсөлт өмнөх үеийг бодоход өндөр хурдацтай болж, зөвхөн 1940-1960 онд нийгмийн нийт бүтээгдэхүүн 3.7 дахин, үйлдвэрлэсэн үндэсний орлого 3.8 дахин, хөрөнгө оруулалтын нийт хэмжээ 33.7 дахин өссөн. Аж үйлдвэрийн салбарын эзлэх хувийн жин нэмэгдэж байгаа нь социализм байгуулах үндсэн нөхцөл гэж үзэж байсан. Иймд 1940 онд аж үйлдвэр үндэсний орлогын 10 хувийг үйлдвэрлэж байсан бол 1960 онд 30 гаруй хувь болж БНМАУ Хөдөө аж ахуй (ХАА), аж үйлдвэрийн орон боллоо гэсэн дүгнэлт хийж байсан байх юм.

Монголд нэгдэлжих хөдөлгөөнийг улс даяар 1959 оны 8 дугаар сард зохион байгуулалттай явуулжж дууссан аж. Хөдөө аж ахуйн нэгдэл (ХААН)-ийн улс орны хөгжилд оруулсан эерэг үүрэг оролцоо бий. Нэгдлийн гишүүдэд малыг 1992 онд хувьчилсан байдаг. Харин мал нийгэмчилж дууссанаас, хувьчлах хүртэл 30 гаруй жил сумын захиргаа, нам, эвлэл, эмэгтэйчүүдийн байгууллагуудын бүх зардлыг нэгдэл хариуцдаг байжээ. Нэгдэл нь хоршоо нэртэй боловч өмчийн харилцаа, үйлдвэрлэлийг зохион байгуулах хэлбэр, удирдлага, хөлс төлөлт зэргээрээ улсын байгууллагатай адил болсон байжээ. Ийнхүү хувийн аж ахуйг тэгшитгэн нийгмийн өмч болгосон явдал нь итгэл зүтгэл, өөдрөг үзэл, гутранги байдал, дарамт шахалт, ухуулга ятгалга, сайн дурын хүсэл сонирхол, захиргаадалт тулгалт харилцан сүлжилдсэн нийгэм эдийн засаг, улс төр, сэтгэл зүйн нарийн төвөгтэй нөхцөлд явагджээ. Уламжлалт  мал маллагааг (нүүдлийн мал аж ахуйг) шинэчлэх гэсэн оролдлогуудын нэг байжээ. Нэгдэлжих хөдөлгөөн гэдэг өмчийн харилцаа (нийгэмчлэх) нэгээс нөгөөд шилжих (хувьчлах) үе шатыг даван туулсан байх жишээтэй. Гэхдээ малыг төрөлжүүлэх гэсэн эрсдэл (гамшигт үзэгдэл ган, зуд)-ийг бууруулж малыг хашаажуулах, бэлчээрийг усжуулах гээд олон эерэг үйлдэл тухайн үед олныг  хийсэн байна.

Атрын анхны аяныг явуулах тогтоолыг 1959 оны 3 дугаар сард МАХН-ын Төв Хорооны III бүгд хурлаас гаргаж байжээ.  Монгол  улсад  дээрх шийдвэр гарахаас өмнө 21 сангийн аж ахуй (САА) үйл ажиллагаа явуулж байсан юм билээ. Тариан талбайг өргөжүүлэх   зорилготой дээрх үйлдэл нь эдүгээ атар газар эзэмших анхны алхам мэт ойлголт төрүүлэх болжээ. Энэхүү шийдвэрийн үр дүнд тухайн үед   Дархан, Зэлтэр (Сэлэнгэ), Хэрлэн (Хэнтий), Эг-Үүр (Хөвсгөл) дөрвөн шинэ САА байгуулжээ. Шинэ САА-нуудад атар газар эзэмших  илгээлтийн эзэн залууст хөдөө аж ахуйн машин, механизмын болон газар тариалангийн  мэргэжил олгох 80 мэргэжилтэнг Зөвлөлт холбоот улс (ОХУ)-аас тухайн үед урьж байсан байна. Уригдсан мэргэжилтнүүд шинэ байгуулагдсан дөрвөн САА-д 20, 20-иороо хуваарилагдан  илгээлтийн эзэн залууст техникийн мэдлэг, мэргэжил олгох, газар тариалангийн дадлага туршлагатай болгох ажлыг гардан хэрэгжүүлжээ. Атар газрыг эзэмшиж, газар тариаланг хөгжүүлэх замаар хүн амын хүнсний хангамжийг сайжруулах, мал аж ахуйн тогтвортой өсөлтийг хангах, орчин үеийн техник, технологи нэвтрүүлэх, эдийн засгийн хөгжлийг хурдасгах шаардлагын дагуу эдүгээ Монгол улс атрын хэд хэдэн удаагийн аян өрнүүлжээ.

Улс орон даяар эхэлсэн соёлын довтолгооныг 1959 оноос аймаг, хотын намын хороо (МАН)-д удирдсан. Харин үйл ажиллагааг газар дээр нь зохион байгуулж, тэргүүлэн гүйцэтгэгчид нь эмэгтэйчүүдийн байгууллага, МХЗЭ болон  бүх сонин хэвлэлүүд, сум, нэгдэл, бригад, үйлдвэрийн гахзар шат бүрт соёлын довтолгооны ажлыг хариуцсан комисс ажиллаж байжээ.

Соёлын довтолгооныг 1959-1963 оныг дуустал хоёр шаттай өрнүүлжээ. Гэхдээ  1961-1963 онд “Бүх нийтээр улам гэгээрэн боловсрохын төлөө”, “Хөдөлмөр ба хүмүүсийн  харилцаанд соёлыг гүнзгий нэвтрүүлэхийн төлөө”, ”Эрүүл энх аж төрөхийн төлөө” гэсэн гурван төрлийн  уриан дор олон талт үйл ажиллагаа болгон өрнүүлсэн байна. Энэ кампанит ажлыг ухуулан сэхээрүүлэх, заримдаа захиргаадах аргыг хослуулан өрнүүлснээр айл, ард иргэддээ олон  шинэ зүйлийг хэвшүүлж, соёл ахуйн хүрээнд эргэлт гаргасан гэж тэмдэглэн үлдээжээ.

Нэгдсэн Үндэстний Байгууллага (НҮБ)-д 1961 онд   гишүүнээр элсэж, олон улсад Монгол улсын тусгаар тогтнол улам бүр баталгаажиж байжээ. Ийм учраас  Ардын хувьсгалын 100 жилийг Монгол улсын хөгжлийн 100 жил гэж хэлээд байна.

МОНЦАМЭ