Аливаа зүйлийг сайн, муу, сайхан, муухай гэж үнэлж дүгнэхээс өмнө тухайн зүйл нь яг байгаа эсэхийг лавлах хэрэгтэй. Хэрэв байхгүй бол хэдий сайн муу гэж дүгнээд, сайжруулах гэж яаж ч хичээгээд байхгүй учир засрал авахгүй нь ойлгомжтой.
Өнөөдөр бид амьдралынхаа эргэн тойрны маш олон зүйлийг яг мөн чанар нь юу вэ, байна уу үгүй юу гэдгийг лавлаж тодорхойлох шаардлага тулгараад байна. Яагаад тийм шаардлага үүссэн бэ гэхээр биднийг хүрээлэн байх олон зүйлс биет зүйлээс бүрдсэн эсвэл биегүй зөвхөн бидний оюунд оршиж байдаг. Гарт баригдаж нүдэнд харагдах зүйлсийг бид 5 мэдрэхүйгээрээ шалгах боломжтой ч гарт баригдахгүй нүдэнд харагдахгүй оюуны зүйлсийг байгаа үгүйг нь байвал байх ёстой хэмжээндээ, газартаа байгаа эсэхийг яаж шалгах вэ?
Монголын төр, удирдагч нар муу байна, сайн байна гэж амтай болгон ярьж байна. Гэтэл муу сайн гэж дүгнэхээс өмнө эхлээд “Төр” гэдэг зүйл нь юу вэ? Монголд байгаа юу гэж асуух нь логикийн хувьд зөв. Нэг барилга бариад л, дотор нь нэр, албан тушаал бүхий хүн суугаад л төр, засаглал бүрэлдчихлээ гэвэл арай өрөөсгөл биз.
Хэнээс юуг асуух вэ?
Бие өвдөхөөр бид эмчид очдог. Шүд бол шүдний эмч, нүд бол нүдний эмчид хандана. Машин техник эвдэрвэл механикч, мэргэжлийн засварчинд очно. Барилгын асуудал гарвал барилгын инженерээс зөвлөгөө авна. Ус алдвал сантехникч дуудна. Гутал урагдвал гуталчинд очно.
Хулгайд өмчөө алдвал хуульч, цагдаад хандана. Мөнгө санхүүгийн асуудал бол эдийн засагч, санхүүч, ня-бо дээр очно. Компьютертэй холбоотой асуудал бол компьютерийн инженерээс тусламж хүснэ.
Хүний амьдрал аар саар, том жижиг асуудлаар дүүрэн. Аз болж асуудал бүрийн ард хүний бүтээсэн мэдлэгийн салбар бий. Асуудал бүрийн учрыг олж, хужрыг тунгаах мэргэжлийн салбар бий. Асуудал байдаг учир мэдлэг үүсэх шалтгаан (raison d’être) нь болжээ.
Улс орон, албан байгууллага, аж ахуйн нэгж ч мөн адил асуудлаар дүүрэн. Хүн олноор бөөгнөрч, хотууд үүсч, эдийн засаг нийгмийн хамаарал улам нягтаршиж гүнзгийрэх тусам “асуудал” улам нарийсч, олон төрөл салааг үүсгэнэ. Түүнийг дагаад бас мэдлэгийн салбар, шинжлэх ухааны салбар, философийн салбар нарийсч, гүнзгийрнэ.
Асуудлаа зөв таньж, оношлохын тулд тухайн асуудлыг хариуцсан мэдлэгийн салбарт хандах нь хамгийн оновчтой.
Төр болон засаглалын тухай мэдлэг хүн төрөлхтөнд үүсээд 2600 гаруй жил болж, тусгай мэргэжил болон төлөвшжээ. Эртний Грекийн философич Аристотел “Никомакын Этикс” болон “Политикс” гэсэн 2 номоороо төр (засаглал) гэж юу вэ, төр яах гэж байдаг вэ, сайн төр, муу төр гэж юу вэ зэрэг гэдэг асуултуудад хариулсан байдаг.
Төр (засаглал) гэж юу вэ?
Аристотел онолдохдоо, аливаа төр, нийгэм гэдэг хүмүүсээс л бүрддэг учир ямар төр байх нь ямар хүмүүс байгаагаас шууд хамааралтай гэжээ.
Тэрээр бүх хүмүүсийг байгаа мөн чанараар нь 4 ерөнхий бүлэгт хуваасан байдаг:
1. “The Virtuous” (The Virtue-аас гаралтай)” буюу эрдэмтэй, ёс суртахуунтай хүмүүс. Эрдэм гэдгээр зориг, temperance (аливаа юмны тунг нь тааруулах эрдэм), justice (зөв зүйлийг хийх эрдэм) тэвчээр зэрэг ёс суртахуунын чадваруудыг хэлсэн. Эдгээр хүмүүс бол аливаа зүйлийг ядаж цөхөх зүйлгүй хамгийн сайн хийж чаддаг нийгмийн охь болсон, зөвийг эрхэмлэгч хүмүүс.
2. Continent” (өөрийгөө засаглагч — self-disciplined, self-governed, righteous) буюу муугаас зайлсхийж сайныг хийхийг хичээдэг ч үр дүн нь сайн муу ээлжилдэг хэсэг. Эдгээр хүмүүс нь Аристотелийн тодорхойлсоноор зөвийг эрхэмлэгч, “өөрийгөө засаглагч” байхыг эрмэлздэг. Тэдэнд дэмжлэг хэрэгтэй.
3. “Incontinent” буюу муугаас зайлсхийхийг хичээдэг ч эцэстээ шантарч муугаасаа салж чаддаггүй, эрдэм, ёс суртахуун сул хүмүүс.
4. “The Vicious (The Vice)” буюу мууг мэдээд, хүсээд хийдэг ба түүнээсээ таашаал авдаг хүмүүс
Нэгдүгээр бүлгийн эрдэмтэй, ёс суртахуунтай хүмүүсээр удирдуулсан төрийг тэрээр “Үндэстний сайнуудын засаглал буюу “Аристокраси” (Aristocracy гэдэг нь эртний Грек хэлээр Аристо=хамгийн сайн Краси=засаглал) гэж нэрлэсэн. Аристократууд аливаа нийгмийн охь, цөм байх ба тооны хувьд цөөн байдаг. Аристократууд дундаасаа хамгийн сайн, шилдэгээ ёс суртахуунын билэг тэмдэг болгон сонгож удирдуулах засаглалыг Моноарки (Monarchy=Rule by the best буюу үндэстний удирдагчийн засаглал) гэж нэрлэсэн.
Харин хоёр, гуравдугаар бүлгийн хүмүүс нийгмийн дийлэнх олонхийг эзэлдэг учир Демокраси буюу ард түмний засаглал (Ардчилал) гэжээ (Democracy гэдэг нь эртний Грек хэлээр Демо=ард түмэн, краси=засаглал, ард түмний засаглал). Энэ бүлгийн хүмүүсийн эрдэм, ёс суртахуунын хэм хэмжээ нийт нийгмийн дундажийг тодорхойлох учир дундаж анги, дундаж давхарга зэрэг эдийн засаг нийгмийн ойлголт эндээс үүсчээ.
Аристотел хамгийн сайн төрийн талаар онолдохдоо: “Үндэстний удирдагчийн засаглал+үндэстний сайнуудын засаглал+ард түмний засаглал гэсэн 3 холимог засаглалаас төрийг бүрдүүлсэн нөхцөлд л төр жинхэнэ утгаараа орших боломжтой ба тэгж чадаагүй нөхцөлд төр нь амин хувиа хичээгчдийн хөлжих хэрэгсэл болдог тухай анхааруулсан.
Аристотелийн “үндэстний удирдагчийн засаглал” байхгүй бол “төр эзэнгүй, үндэстэн удирдагчгүй болж, хүн болгон өөрийгөө “үндэстний удирдагч” болох боломжтой хэмээн эндүүрч, олон хүний амьдралыг тамын тогоо адил болгодог. Үндэстний удирдагч нь тухайн үндэстний хүслийн илэрхийлэл, эв нэгдлийн илэрхийлэл, эрдэм, мэдлэгийн илэрхийлэл, ёс суртахуунын илэрхийлэл” гэж тэрээр дүгнэсэн байдаг. Харин хулгайч, хувиа хичээгч, хамгийн шааруудын (The Vicious — дөрөвдүгээр бүлэг) засаглалыг “Tyranny” буюу дарангуйлал гэж нэрлэсэн.
Аристотел хэлэхдээ: “үндэстний сайнуудын засаглал гэдэг нь тухайн үндэстний мэдлэг боловсролтой, ёс суртахуунтай хүмүүсийн засаглал бөгөөд энэ засаглал байхгүй бол үндэстний эрх ашгийн төлөө амь биеэ золиослох төрийн бүтэц алдагдаж төр бол хувийн шуналын төлөө хэрэглэдэх хувиа хичээгчдийн уурхай болдог” гэж сануулсан байдаг. Яг ийм адгийн муугуудын засаглалыг “Олигархи” гэж тэрээр нэрлэжээ.
Аристотелийн “Ардын засаглал (Демокраси) гэдэг нь мухар сүсэгт автагдаггүй ухамсартай, харийг шүтэн сөгддөггүй, жалга довны үзлээс ангижирсан үндэсний ухамсартай, ёс суртахуунтай, нийгэмшиж чадсан үндэстний эрх ашгийг амьдралын хүсэл эрмэлзлэл болгож чадсан, хуулийн засаглалыг эрхэмлэдэг иргэдийн засаглал” гэж дүгнэсэн. Хэрэв тийм биш бол замбаараагүй засаглал ноёлоно.
Үндэстний удирдагчийн засаглал”, “сайнуудын засаглал”, “ардын засаглал”-ын аль нэг нь дангаараа тогтсон төр тогтворгүй, тэнцвэргүй, хэт нэг талыг барьсан байх учир мөхлийн замдаа ордог талаар Аристотел номондоо олон түүхэн жишээ дурджээ.
Төрийг яах гэж бүтээсэн бэ?
Аристотел “Политикс” номондоо, хэрэв аливаа нийгэм хэт баян, хэт ядуу хүн олширвол төр, нийгэм, эх орон оршин тогтнох боломжгүй талаар сануулсан байдаг. Яагаад вэ гэхээр баян хүн бол хаана тав тух, тансаг амьдрал байна тийшээ байнга тэмүүлэх учир эх орон гэж байдаггүй. Харин ард түмэн ядуу байвал хаана амиа зогоож, амьдралаа босгох нөхцөл байна тийшээ тэмүүлэх учир бас эх орон гэж байхгүй болдог гэж сануулсан.
Тиймээс, Аристотел Никомакийн Этикс болон Политикс номоороо хүн байхын мөн чанар болон төр 2 нягт холбоотой ба “төр гэдэг бол зөвхөн хүний сайн, сайханыг цогцлоох хүсэл дээр л тулгуурлаж, нийгмийн эрдэмтэй, ёс суртахуунтай, мэдлэгтэй хэсгийг түшиглэн, хүний зөвийг дээдэлсэн цагт л төр оршин тогтнох боломжтой ба хэрэв тийм биш бол тэр төр биш зүгээр л хулгайч, дээрэмчин, худалчдын тамын засаглал болдгыг анхааруулсан.
Аристотелын хүн төрөлхтөнд сануулсан хамгийн чухал мессеж бол “Ёс суртахуунгүй бол хүн хүндээ дайсан хонь чоно шиг болж, муу муухай нь үндэстний соёл болж төрсөн ахан дүүс адил амьдрах боломж алдагдана шүү” гэжээ.
Дундаж давхарга ба Алтан дундаж
Аристотелын 2 (Continent) ба 3 (Incontinent) бүлгийн хүмүүс бол мөн чанарын хувьд аливаа зүйлд хэт туйлшрахгүй яг алтан дундажыг барьдаг хүмүүс байдаг. Эрдэмтэй байна гэдэг нь аливаа зүйлийн 2 туйл руу хэлбийсэн бус харин алтан дундажыг барихыг хэлдэг аж.
Нийгмийн дундаж давхарга ямагт сайн сайхан амьдрахыг, бүтээхийг эрмэлзэх ба тэдэнд сайныг хийж, сайхан амьдрахад сайн төр, сайн хуулийн засаглал шаардлагатай.
Аристотелын амьдарч байсан цаг үе Хомерын үлгэрт гардаг хэт фантастик баатрууд, Олимпын уулан дах бүхнийг чадагч бурхад, хаад язгууртан нэг талд, нөгөө талд нь тэднийг шүтэн бишрэгчид, тэдний амжилт, ололт, аллага хядлагаар наадан баясагчид, өөрийн амьдралаа бусдаар шийдүүлэгчид гэсэн 2 туйлд хуваагдсан байсан. Нийгэм тогтмол 2 туйлын хооронд хөлбөрч, тогтворгүйжихгүйн тулд дундаж давхарга тэнцвэржүүлэгчийн үүрэг гүйцэтгэх ёстой ба энэ тэнцвэр эрдэм, ёс суртахуун дээр тогтох ёстойг Аристотел анх номондоо онцолсон.
Орчин үеийн нийгэмд дан ганц төр бус бизнесийн компаниуд, ашгийн бус нийгмийн байгууллагууд зэрэг олон төрлийн төр, хувийн болон олон нийтийн инстүүцүүд бий болсон ба Аристотелын засаглалын тухай сургамжуудаас авах зүйл их бий.
Талх хийхэд нарийн боовны мэдлэг хэрэгтэй. Мэдлэг нь тааруу бол эцсийн бүтээгдэхүүн талх тааруу л байна. Үүнтэй адил засаглал, төр болж бүтэхгүй байна гэвэл засаглалын мэдлэг болж бүтэхгүй байгааг илтгэнэ.
Б. Мөнхбат
