Японыг таван хэсэгт хувааж эзэмших JWPS 1 гэсэн төлөвлөгөө ялагч холбоотон гүрнүүдийн дунд яригдаж байсан юм. Түүнд Хоккайдо болон Хонсю арлын зүүн хойд хэсгийг СССР-ийн хяналтанд өгөх, Токио хотыг АНУ, СССР, Англи, Хятадын мэдлийн болгон дөрвөн эзэмшил хэсэгт хуваах санал дэвшүүлж байжээ. Гэтэл 1945 оны наймдугаар сарын 16-нд АНУ-ын Ерөнхийлөгч Хари Трюмэний гарын үсэг зурсан SWNCC 705 удирдамж нь Японы цаашдын хувь заяаг үндсэнд нь өөрчлөв. Япон улсыг Германы нэгэн адил эзэмшил хэсэгт хуваахгүй, Японд дан ганц АНУ-ын цэргийн хяналт тогтоохыг энэ баримт бичгээр баталгаажуулсан юм.
АНУ ийм шийдвэр гаргаж байгааг мэдээгүй байсан Сталин яг тэр өдөр Хоккайдог эзэмшихэд чиглэсэн ажлаа үргэлжлүүлэн СССР-ийн удирдлагууд гарын үсгээ зурсан тушаалыг Алс Дорнодын цэргийн ерөнхий командлагч маршал Васильевскийд илгээв. Уг тушаал ёсоор Япон, Манжгогийн олзлогсдыг СССР-ийн нутагт зөөвөрлөн аваачихгүй гээд Япон Манжгогийн бууж өгч зэвсгээ хураалгасан цэргийг газар дээр нь лагер байгуулан хорино, Японы армийн норм баримтлан хооллоно гэх мэтийг СССР-ийн тал үүрэг болгоно гэжээ. Олзлогдсон цэргийн асуудлыг дэслэгч генерал Кривенко биеэр хариуцна гэж тушаалд заажээ. [i] Подстамын тунхаглалын үзэл санаанд яв цав хийцсэн энэхүү “хүмүүнлэг” үүрэг нь зөвлөлтийн арми Японы газар нутагт эзэмшил тогтоосны дараа энэрэнгүй байх болно гэдгээ холбоотнуудын, ялангуяа АНУ-ын өмнө амлаж буй хэрэг юм.
1945 оны есдүгээр сарын 3-нд нөхөр Сталинаас Зөвлөлтийн ард түмэнд хандсан илгээлтдээ:
Японтой бид онцгой тооцоотой. Япон улс манай орны эсрэгтүрэмгийллээ бүр 1904 онд эхэлсэн… Япончууд 1918 онд манай оронд дахин довтолж Алс Дорнодыг эзлэн авч ард түмнийг маань дөрвөн жил тарчлан зовоосон… Япончууд 1938 онд Владивосток, Хасан нуур орчмоор дахин довтолсон. Дараа жил нь Халх гол орчмоор БНМАУ-д бас халдсан. Орос Японы дайны үеэр 1904 онд Орос ялагдсан нь манай ард түмний ухамсарт хүнд дурдатгал үлдээсэн. Тэр нь эх орны маань түүхэнд хар толбо үлдээсэн юм. Японыг бут цохиж энэ хар толбыг арилгана гэж манай ард түмэн итгэн хүлээж байлаа. Энэ өдрийг ахмад үе маань дөчин жил хүлээсэн. Энэ өдөр хүрч ирлээ.[ii]
Ингээд Сталин мөнөөх тооцоогоо хийж эхэллээ. Америкчууд өөрийг нь хуурсныг мэдэнгүүтээ наймдугаар сарын 23-ны маш нууц 9898 тоот тушаалд Японы 500 мянган олзлогсдыг СССР-т зөөвөрлөн авчирч албадан хөдөлмөрт дайчлах болсныг мэдэгдлээ.[iii] Энэ мэдэгдэлд Сталин өөрөө гарын үсэг зуржээ. Зөвхөн Өвөрбайгалын фронт гэхэд 225 мянга 371 хүн олзолсны дотор япон үндэстнээс гадна орос-65, монгол-3 862, солонгос – 3 004,хятад -8 мянга 956. Олзлогдсон япончуудын дунд 77 генерал, 91 хурандаа байсан бол монголчууд дотор хурандаа-1, дэд хурандаа 1, хошууч – 3 байлаа.[iv]
Японы олзлогсдыг Хабаровск, Чита, Эрхүү, Буриад-Монгол, Красноярск, Алтайн хязгаар, Казахстан, Узбекстанд тараан хуваарилсан. СССР-т олзлогдсон нийт япончуудын тоо 609 мянга 158 гэж сүүлийн үеийн судалгаа хэлж байна.[v] БНМАУ-д бас хуваарилсан нь Подстамын тохиролцоог зөрчиж байгаагаа зөвтгөн нялзааж, Японы халдлагад өртсөн орнууд тооцоогоо хийж байна гэсэн утга оруулах гэж ингэсэн болов уу. Тэгээд ч олзлогсдын дийлэнх нь цэргийнхэн биш, Манжгод амьдарч байсан япон иргэд байжээ.
Чухам энэ олзны япончуудыг бүтээн байгуулалтдаа ашигла гэж Сталин 20 мянгыг нь Монгол руу явуулах болсон ба 1945 оны эцсээр Монголын тал 12 318 олзлогсод хүлээж авсан юм[vi]. 1936 оны Монгол Зөвлөлтийн харилцан туслах гэрээний үндсэн дээр дайны олзыг Монгол улс хуваалцах эрхтэй гэж ойлгуулжээ. Үүнийг нь ч япончууд 1939 онд Халх голд түрэмгийлэл үйлдсэний нөхөн төлбөр гэж монголчууд шууд ойлгожээ.
“Олзлогсдын мянган хүнтэй батальон бүрт 4 автомашин шаардлагатай тул цэргийн олзлгсодыг зөөвөрлөхөд 80 автомашиныг бидэнд шилжүүлж өгөх шийдвэр гаргаж өгнө үү” гэсэн Чойбалсангийн гарын үсэгтэй бичиг СССР-т илгээгдлээ.[vii]Гэвч гуйсан автомашин нь ирээгүй бололтой Жэхэ-ээс Мүгдэн хүртэл олзлогсдыг 150 км явган тууж авчирчээ. Тэднийг 500 орчим монгол цэрэг харгалзан тууж авчирсан. Мүгдэнгээс төмөр замын Наушки өртөө хүртэл богооноор тээвэрлээд тэнд нь монголчуудад хүлээлгэж өгөв. 20 мянга биш, яг 12 мянга 318 хүнийг ямар ч нэрсийн жагсаалтгүйгээр тоолоод хүлээлгэж өгсөн байна.
Үнэндээ олзлогсдын дунд Японы армийн цэргүүд биш, дайны төгсгөл үед цэрэгт дайчлагдсан иргэд олон байлаа. Халуун гол мужид суурьшсан ердийн иргэд 1500 хүн хоморгонд баривчлагдан Монголд ачигдан иржээ. Хэлмэгдэн ирсэн энгийн иргэдийг суллах, нутаг буцаах шаардлага албан ёсоор тавьсан боловч хэн ч авч хэлэлцсэнгүй. Олзогсодын дунд хоёр эмэгтэй хүн байсныг замын турш хэн ч анзаарсангүй, зөвхөн биеийн оношлогооны үед хүйс нь илэрсэн байна. Энэ хүүхнүүд үсээ хусаад нөхрөө даган туугдаж явсаар энд иржээ.
Тэднийг Улаанбаатар хотын төв хэсэгт баригдаж буй барилгуудад туслан гүйцэтгэгчээр ажиллуулж байсан. Дөнгөж дайны дараах тухайн үеийн Монголд олон хүний хэрэгцээт зүйлийг хангах систем бүрэлдээгүй байсан, эрүүлийг хамгаалах тогтолцоо нь тун тааруу, махнаас өөр хүнсний хангамж бараг үгүй байлаа. Тэгээд ч цаг агаарын маш хүндрэлтэй энэ газар нутагт зөөлөн дулаан уур амьсгалт япон хүн тэсэн гарахад тун хүнд. Японы олзлогсдыг 1947 оны аравдугаар сард нутаг руу нь буцаахад хоёр жилийн дотор 1600 орчим хоригдол Монголд нас барсан байжээ.[viii] Архивын баримтаас үзэхэд өвчнөөр, амиа хорлосон, усанд живсэн, сураггүй болсон, шүүхийн шийдвэрээр цаазаар авахуулсныг оруулан тооцоод 1615 олзлогдогч үхжээ. Үхэгсэдийн бараг тал нь сүрьеэ болон хатгалгаагаар нас барсан байна. Хоригдлуудын дунд бөөсний хижиг дэлгэрч 51 хүн үрэгдсэн ч арга хэмжээ авч чадсаны үр дүнд олноороо сүйрсэнгүй. 55 хүн ослоор мажийжээ.[ix]
СССР-т олзлогдсон монгол үндэстний дотор Го Вэньлин гэх монгол гаралтай дэслэгч генерал байлаа. Хайлаар орчимд баривчлагдсан тэрээр мэдүүлэг өгөхдөө Хянганы 1, 2-р морин дивиз 3 мянган монгол морьтон цэрэгтэй байсан гэжээ. Го Вэньлингээс гадна зөвлөлтийн цэргийн олзлогсдын дунд монгол генерал Барчугит Батмаллатан, дэслэгч генерал Ганжууржав, хошууч генерал Жинжүүржав, Манжгогийн хааны ордны зөвлөх Гапло Жуань Юань нарын өндөр тушаалын монголчууд байсан аж. Монгол үндэстэн гэдгээс тусдаа “буриад” гэж тэмдэглэгдсэн дээд тушаалын 5 офицер генерал бас бүртгэгдсэн байна.
1945 оны СССР-Японы дайны дундуур сайн дураараа бууж өгсөн хүмүүсийн дийлэнх нь хятад, монгол, буриад, барга үндэстэн байж гэж тэмдэглэжээ. Тэд өөрснөө төдийгүй анги салаагаараа бууж өгсөн. Нэг бус тохиолдолд удирдаж байсан япон дарга нараа устгажээ.[x]
Баабар
