Ардчилсан хувьсгалын анхдагчдын нэг, физикч Л.Бямбажаргалтай ярилцлаа.

-Энэ удаагийн сонгууль хугацаандаа болж чадах болов уу?

-Сонгуулийг бол явуулах юм шиг байна. Хэрэв сонгууль явуулахгүй байсан бол улсын төсөвт тодотгол хийх, зарим хэрэгцээгүй ажлыг хойшлуулах зэрэг араа бодсон ажил хийх байв. Гэтэл ямаанд ч болов мөнгө өгч байгаад зургадугаар сарын 25 хүргэчихье, сонгуульд ялбал дөрвөн жилийн хугацаанд болж л таараа, ялагдчих юм бол дараагийн хүн нь мэднэ биз гэсэн хандлага одоо авч хэрэгжүүлж байгаа арга хэмжээнээс харагдаж байна. Зарим арга хэмжээг долдугаар сарын 1-н хүртэл, мөн хэсэг арга хэмжээг аравдугаар сарын 1-н хүртэл буюу орон нутгийн сонгууль өнгөртөл гэх байдлаар авч хэрэгжүүлж байна л даа. Өнөөдрийн нөхцөл байдлын үр дүн нэгээс хоёр жилийн дараа гарах боловч түүнд зориулсан арга хэмжээ хараахан алга. Сонгуультай холбоотойгоор эрх баригчид ийм л бодолтой байх шиг. Ер нь намуудыг харахад ямар улс орон хүлээж авах гэж байгаагаа, ажил хийх хугацаа хэдэн жил билээ гэдгээ бодохгүй байна.

-Дэвшүүлж буй мөрийн хөтөлбөрүүд нь урт хугацаанд хэрэгжихээр харагдаад байгаа л даа.

-Эрх баригч нам нь 2050 он хүртэлх хөтөлбөр, 400 сая жуулчин гэж ярьж байгаа юм чинь бусад нь яаж хоцрох вэ дээ. (инээв) Хүлээж байгаа эдийн засагтаа зориулсан алхам хийе гэж байгаа нам харагдахгүй байна. Улс орны эдийн засаг хүндрэлээс гадаад дахь нөхцөл байдлын хүнд үед битгий хэл энгийн үед ч амархан гарчихдаг зүйл биш. Тиймээс одоо байгуулагдах Засгийн газар хүссэн хүсээгүй хямралтай нүүр тулна.

-Бүрэн эрхийн хугацаанд ч бус ер нь хэзээ биелэх нь мэдэгдэхгүй мөрөөдлийн зүйл амлаад байгаа нь иргэд, сонгогчдыг тохуурхаж байгаа хэрэг биш үү?

-Бид нар ярьж л байдаг, эд нар итгэчихдэг гэж ойлгоод байх шиг байна л даа. Ард түмэн хэрсүү болсон. Мэдээж ирээдүйг харсан зүйл хийж болно. Гэхдээ 2050 он арай алсдана. Учир нь хүн төрөлхтний шинжлэх ухаан, технологийн мэдлэг асар хурдацтай хөгжиж байна шүү дээ. Бидний энерги, мэдээлэл харилцаа, дэд бүтцийн тухай төсөөлөл үндсээрээ өөрчлөгдөж болно. 30 жил гэдэг их хугацаа. Яахав тав, арван жилээр төсөөлж болох юм. Энэ төсөөллийг хийхдээ төр өөрийнхөө нуруун дээрээс ямар ачааг авч хаях вэ гэдэг тал руу явах ёстой. Өнөөдөр энэ олон хүн улс төрд орох гээд байгаа шалтгаан нь Монголын төр данхайсантай холбоотой. Монгол Улсад эргэлдэж байгаа мөнгөний ихэнх нь төрийн мөнгө болчихсон. Тиймдээ ч тэнд ашиг бий гэж хараад байгаа юм. Өөрийн данхайсан их ачааг тараагаад, буцаагаад аваад байх нь төрийн зорилго ердөө биш. Тиймээс илүүдсэн ачаагаа нуруун дээрээсээ авах хэрэгтэй.

-Тухайлбал, ямар шийдвэрүүдийг гаргаж байж төр ачаанаасаа салах вэ?

-Ачаанаасаа салах том шийдвэрүүдийг хийчихвэл сонгогчдоосоо салчих гээд байгаа юм. Үнэхээр хийхээр шийдсэн бол хамгийн түрүүнд тэтгэвэрийн асуудлыг шийдэх хэрэгтэй. Өнөөдрийг хүртэл тэтгэвэр авагч, нийгмийн даатгалын шимтгэл төлөгч хоёрын тооны харилцаа эерэг байгаа. Учир нь олон хүүхэдтэй байх үеийн буюу 1980-аад оныхон өнөөдөр ажиллаж байна. Харин 1980-аад оныхны тэтгэврийг төлөх болоход дараа үеийнхэн нь дийлж чадахгүй. Төр энэ асуудлыг эртхэн зарлаад тодорхой хугацаанд хэрэгжүүлэх зохих шийдлийг гаргах ёстой. Мөн цалингийн системийг сараар бус цагаар тооцдог болгож өөрчлөх, тодорхой зүйлүүдийг улсын төсвийн хөрөнгө оруулалтаар хийхийг хориглох ёстой. Жишээ нь, ЖДҮ-ийг төсвийн хөрөнгө оруулалтаар дэмжих шаардлагагүй. Үүнд мянгаадхан хүн хамрагдаж, үлдсэн жижиг, дунд бизнес эрхлэгчид энэ салбараас арчигддаг. Нэг нь гурван хувь, нөгөө нь 36 хувийн хүүтэй зээл аваад нэг гараанаас хөдлөхөөр шударга бус байх нь ойлгомжтой шүү дээ.

-Энэ удаагийн сонгуульд түүхэнд байгаагүй их бие даагчид өрсөлдөхөөр байна. Та үүний шалтгааныг юутай холбож тайлбарлах вэ?

-Тэд сонгуулийнхаа хуулийг ойлгохгүй байх шиг байна. Энэ сонгуулийн хуулийн агуулга нь илүү багийн, намын шинж чанартай юм. Ард түмэн хоёр намд дургүй болчихлоо, эдгээрийг муулаад байвал гараад ирэх юм байна гэж бодох нь өрөөсгөл. Бодвол шинэ УИХ Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтийг хэрэгжүүлээд эхлэх байх. Миний ойлгож байгаагаар УИХ-ын үйл ажиллагаа гацах хэмжээнд хүрч магадгүй. Учир нь манай хууль цаасан дээр, хэрэгжүүлэхдээ өөр, өөрөөр тайлбарладаг шүү дээ. Яагаад УИХ-ын үйл ажиллагаа гацах вэ гэхээр Үндсэн хуулийн өөрчлөлтөөр аливаа хууль УИХ-ын гишүүдийн олонхоор буюу 39 гишүүн дэмжиж байж батлагддаг болох юм. Энэ бол өндөр босго. Ирц хүрлээ ч илэрхий 39-өөс дээш гишүүн дэмжинэ гэдэг түвэгтэй юм. Хэрэв нэг нам нь хүчтэй олонх болж чадахгүй бол УИХ-ын үйл ажиллагаа хямралд орох байдал руу орохыг үгүйсгэх аргагүй.

-Сонгогчдын боловсрол муу байгаа учир нийгэмд идэвхтэй байгаа залуучуудыг сонгуулиа өгч, сонголтоо зөв хийх нь чухал гэдэг. Та үүнтэй санал нийлэх үү?

-Сонгогчдыг огт мэдээлэлгүй гэж ойлгож болохгүй л дээ. Тэд аль хэдийнэ сонголтоо хийчихсэн, үгүй юм аа гэхэд нэр дэвшигчдээр нэг их заалгаад байхгүй шиг саналаа өгчихөж чадна. Ер нь тэр мөнгөөр саналаа худалддаг, ухуулгад автчихдаг гэдэг чинь худлаа зүйл шүү дээ. Тэр бол ялагдсанаа бухах тийм л асуудал. Манай сонгуулийн тогтолцоо өөрөө мажоритар учраас маш бага саналын зөрүүгээр л хоёр нам руу савлачихдаг юм.

-Өнгөрсөн дөрвөн жилийн хугацаанд ард түмний амьдрал сайжирч чадсан уу. Та юу гэж дүгнэх бол?

-Өнөөдрийн нөхцөл байдлыг 2016 онтой харьцуулаад үзэхэд дундаж давхаргынханд илүү их дарамт ирсэн байна. Цалин хөлс 30-40 хувь буурч 10-15 хувь нэмэгдэж. Эрх баригчид нэмэгдсэнээ л яриад байгаа болохоос биш, ам.долларын ханш 1000 төгрөгөөр нэмэгдсэн тухай хөндөхгүй байна. Бусад өртөг, зардлууд сэмхэн сэмхэнээр нэмэгдчихээд л байгаа. ойрын жишээ дурдахад манай цахилгааны үнэ гэхэд 25 хувиар нэмэгдсэн.

Энэ үед хамгийн их маргаан дагуулж байгаа нь ноолуурын асуудал байна л даа. Угтаа энэ үед ноолуурын үнэ унах ч ёстой юм. Ноолуур ажлын байр бүтээдэг бүтээгдэхүүн биш. Гэтэл төрөөс үүнд хагас их наяд төгрөг зарцуулах гэж байдаг. Зам, гүүр, засвар тохижилтын ажлууд үр дүнгээ өгдөггүй мэт харагддаг боловч олон хүний ажлын байр шингэдэг гэдэг утгаараа мөнгө эргэлтэд ордог юм. Энэ цаг үед эдийн засагт хамгийн бага өртөж байгаа хэсэг бол малчид юм. Тэнд хөл хорио алга, хамгийн их зардал гаргадаг Цагаан сарыг нь хориглочихсон, хөгшчүүлийнх нь тэтгэврийг тэглэчихсэн, төлөө авдгаараа л авчихсан. Дээрээс нь эмзэг бүлгийнхэн, ахмадууд энэ хямралд төдийлөн өртөөгүй. Төрөөс авдаг халамж, үйлчилгээгээ урьдын адил аваад л явж байгаа. Гагцхүү өөрсдийнхөө мөнчгөрөөр амьдралаа авч явдаг хүмүүс л хамгийн хүнд байдалд орж байна. Тэдний талаар улстөрчид хэзээ ч ярьдаггүй. Яахав, улстөрчдөд малчид, хөгшид, эмзэг бүлгийнхнийг л ярихгүй бол болохгүй, ингэж байж би дахин сонгогдож чадна гэсэн итгэл үнэмшил, жишиг тогтчихож л дээ.

-Ер нь та ирэх сонгуулийн өнгийг хэрхэн харж байна вэ?

-Манай Ардчилсан намд загнуулаад сурчихсан нэг дутагдал байгаа юм. Өнгөрсөн 30 жилийн хугацаанд АН дангаараа Засгийн эрхийг бүрэн хэрэгжүүлсэн жил байхгүй дээ. Тийм хэрнээ энэ 30 жилийн бүх мууг өөр дээрээ үүрдэг. Баабар улс орныг сүйрүүлчихлээ л гэдэг. Үнэн хэрэг дээрээ зургаахан сар л Сангийн сайд хийж үзсэн хүн шүү дээ. Тийм хүн яаж улс орныг балласан байхав. Гэтэл МАН-д 20 жил нэг яамны сайд хийсэн хүн байна. Тэр ямар ч буруугүй байх л даа.

Баалуулдаг нөхдүүдийн нэрс Д.Ганболд, Ц.Элбэгдорж, М.Энхсайхан гээд цувна л даа. Үүнд нь манай намынхан бүр дасчихсан. АН айлын хамаг хар ажлыг хийдэг хэрнээ загнуулаад сууж байдаг хүүхэд шиг л байхад МАН-д хамгийн сайн сайхан бүхэн нь хамаатай байгаа юм. Магадгүй энэ нь хуучин коммунист намд байдаг үзэл суртлын технологи гээч зүйл байх. Ардчилсан нам бол хуучин үзэл суртал байх ёсгүй гэж үздэг учраас өөрсдөд нь тийм уламжлал алга.

Яахав, МАН шинэ хүн гаргаж ирээд байгаа юм. Гэтэл манайд өмнөхүүд нь харагдаад байдаг. 2000 оны үед байна уу даа залхсан юм байлгүй бүгдээрээ улс төр хийхээ байя гэж нэг ярьж байсан юм. Гэсэн ч өнөөдөр хэвээрээ байгаа нь ялж үзээгүй учраас ялчих юмсан гэсэн тэр эрмэллэл байх шиг. одоо АН залуучуудаа дэмжиж, нэр дэвших квот зэргээ харамгүй өгөх хэрэгтэй.