Монгол Улсаас Швед улсад суух анхны Онц бөгөөд Бүрэн эрхт элчин сайд асан, дипломатч, доктор (Ph.D) Б.Энхмандахтай ярилцлаа.

-Дипломатуудын талаар сайн гэхээсээ илүү саар мэдээллүүд монголчуудын чихийг сэртхийлгэж байна. Дипломатч хүн гэж ямар хүнийг хэлдэг юм бэ?

-Дипломат хүн гэж юуны түрүүнд бэлтгэгдсэн хүн байх ёстой. Зөвхөн гадаад хэл мэддэг, судалдаг хүнийг дипломат хүн гэхгүй. Харилцааны соёл, тухайн орныхоо түүх, ёс заншил, хоёр орны харилцааны гол зангилаа асуудлуудыг нарийн судалж мэдсэн хүн дипломатч болж чаддаг. Тэрнээс нэг хэл мэддэг хүн гадаадад очоод суучихвал түүнийг дипломатч гэхгүй. Өнөөдөр маш олон сургууль дипломатчдыг бэлтгэдэг болсон байна. Гадаад харилцааны мэргэжилтэн гээд л англи хэлний зах зухаас заагаад л төгсгөчихдөг. Энэ бол гадаад харилцааны үүрэг, дипломатын албыг хэт хялбаршуулж ойлгож байгаа хэрэг л дээ.

Ер нь түүхээсээ манай монголчууд улс орноо гадаадад төлөөлөх хүндээ өндөр хүндэтгэл үзүүлдэг байсан. Үүний тод жишээ бол “Гэрэгэ” гэх зүйл. Алтан Гэрэгэгийн түүхэн олдвор өнөөдөр НҮБ-ын төв байранд залаастай байдаг.

-Дипломат албаны мөн чанарын талаар ярихгүй юу?

-Өдгөө дипломат албыг зөвхөн эрх ямба гэж ойлгодог болчихжээ. Дипломатч гэдэг нэг талаасаа хааны алба, нөгөө талаасаа харцын алба юм шүү дээ. Хааны алба гэдэг нь тэр хүнд итгэмжлэх жуух бичиг өгсөн төрөө төлөөлж, гадаадад сууж байгаа гэдэг утгаараа. Нөгөө талаас тэр хүн Монголын 3.3 сая хүнийг гадаад улсад зорчих, амьдрах, аялах, ажиллах, сурахад нь үйлчлэх ёстой харц юм. Энэ хоёр утгаар нь дипломат албыг ойлгохгүйгээр дипломат албаны мөн чанарыг ойлгож чадахгүй.

-Ер нь дээхнэ үед дипломатуудыг хэрхэн бэлтгэдэг байсан юм бэ. Дипломатчдыг сонгохдоо ямар шалгуур тавьдаг байв?

-Социализмын үед Монгол Улс дипломатчидыг зорилго чиглэлтэй бэлтгэдэг байсан. Тухайлбал, ЗХУ-ын Москва хотноо Олон улсын харилцааны дээд сургууль гэж дипломатуудыг бэлтгэдэг сургууль байсан. Тэнд 1930-аад оноос эхэлж, монголчуудыг сургаж эхэлсэн. Бэлтгэхдээ зорилго чиглэлтэй. Анли, герман, испани, хинду гээд хэл хэлээр нь сургаж, тэр хүнээ цаашид мэргэшсэн нэг оронтой харьцдаг дипломат болгоно гэж бэлтгэдэг байсан. Энэ нь Монголын дипломатуудын ноён нуруу, өнөөдөр ч үүгээр явж байгаа. Монголын гадаад бодлогыг нуруун дээрээ үүрч байгаа мэргэжлийн дипломатчидын ийм том бүлэг байдаг. Үүнээс гадна дипломатуудыг Ерөнхий консул, элчин сайдын зиндаанд бэлддэг арга бол нам төрийн өндөр албан тушаал хашиж байсан, тодорхой хэмжээний хэлний мэдлэгтэй, гадаад улсад улс орноо төлөөлөх чадвартай хүмүүсээ дипломат албанд шилжүүлж ашигладаг. Миний хувьд энэ арга замаар дипломатч болсон хүн л дээ.

-Дипломат албанд гаднаас орж ирэх дипломатыг сонгохдоо ямар шаардлага тавьдаг юм бэ?

-Өндөр шаардлагатай байх ёстой. Ур чадвар, мэдрэмж, гадаад харилцааны соёл энэ бүгдийг нь нэлээн сайн харж авах ёстой.

-Социалист нийгмийн үед хий нь гарчихсан хүмүүсийг дипломатаар сонгож, улсаа төлөөлүүлдэг байсан гэдэг. Харин өдгөө тамхи зөөсөн хэрэг, хар тамхины хэрэг гээд л муу болгонтой л дипломатуудын нэр хутгалдчихсан байна. Энэ асуудалд та ямар байр суурьтай байдаг вэ?

-Мэдээж нэг намын үзэл сурталтай социализмын үед дипломатуудад тавих шалгуур өөр байсан. Гэхдээ өөр байлаа гээд өнөөгийн дипломат, тэр үеийн дипломатуудын хооронд тавих үндсэн шаардлага ижил. Дээхнэ үед илүү юм нь дипломатуудыг намын гишүүн байх ёстой гэдэг ч юм уу, иймэрхүү шаардлагууд байсан. Энэ шаардлага бол илүүдэл байсан. Тэрнээс биш чи мэдлэгтэй, боловсролтой, өндөр ёс суртахуунтай байх ёстой гэдэг бол социалист нийгэмд ч байсан өнөөдөр ч байх ёстой гол шалгуур.

-Дипломатч хүний ёс суртахуун ямар учраас хамгийн өндөр байх ёстой юм бэ?

-Тэр хүн Монголыг төлөөлж байгаа. Тэр хүнээр Монголыг тухайн орон, тухайн орны удирдагчид төсөөлдөг. Тэр хүн ямар байна вэ гэдгээс хамаарч, тухайн орны харилцаанд нөлөөлдөг. Үүнтэй холбоотой маш олон баримтыг хэлж болно.

-Тухайлбал?

-Ж.Самбуу гуай ЗХУ-д сууж байсан элчин сайдуудаас хамгийн нэр хүндтэй нь байсан гэж дипломатууд хоорондоо ярьдаг. Тухайн үед Монголтой хамгийн өргөн харилцаатай гадаад улс Зөвлөлт байсан. Энэ улсад манай орныг төлөөлж байсан энэ хүний ноён нуруу, ёс суртахуунаар Оросууд Монголыг төсөөлдөг байсан гэдэг. Манай дипломатууд бүгд Ж.Самбуу гуай шиг байх ёстой. Гэвч өдгөө ёс суртахууны доголдлоос эхлүүлээд гэмт хэрэгт холбогдож байгаа нь байж болохгүй зүйл. Манай гадаад харилцааны алба ийм ёс зүйгүй асуудлаас нэн даруй салах ёстой.

-Дипломат хүн ер нь хэдэн хэлтэй байх ёстой юм бэ?

-Түгээмэл шаардлага бий л дээ. Огт хэлгүй хүнийг гадаад руу огт явуулж болохгүй. Хамгийн наад зах нь олон улсын хоёроос доошгүй хэлээр ярьдаг байх ёстой. Миний хувьд орос, англи хоёр хэлтэй. Би Швед улсад Монгол Улсаас суух анхны элчин сайд байсан. Надад швед хэл байгаагүй. Гэхдээ би олон улсад ашиглагддаг НҮБ-ын хэлээр ярьдаг байсан.

Болгарт элчин сайд байсан Б.Батхишиг гэдэг хүнийг мэдэх байх. Эдийн засгийн ухааны доктор, орос, англи, франц, турк, болгар хэлтэй. Яг энэ хүн шиг л элчин сайд хүн байнга өөрийгөө дайчилж, боловсорч, байх ёстой. Дипломат хүнд тавигдах шаардлагыг хангах гэдэг наад зах нь шүү дээ. Манай хуучны дипломатууд хөдөлмөрч, уйгагүй, байнга урагшаа тэмүүлж байдаг, очсон газар бүртээ судалгаа шинжилгээ хийдэг байсан гайхалтай хүмүүс байсан. Өнгөрсөн үеэрээ бид бахархах ёстой. Тэд бол манай дипломат харилцааны маш баялаг түүхийг үлдээсэн улсууд.

-Та Их Британи, Умард Ирландад суух элчин сайдын яаманд зөвлөхөөр ажиллаж байсан хүн. Тэр үед тамхины наймаа гэх зүйл байсан уу?

-Ний нуугүй хэлэхэд 2001 онд анх очиход тамхины наймаа гэх зүйл явж байсан. Элчин сайд Даваасамбуу бид хэд энэ наймааг таслан зогсоох ажлыг 2001 онд хийж байлаа. Зүүн Европын улсуудад байдаг элчин сайдын яамны зарим дипломатууд буюу одоо 69 дипломат дотор байгаа хүмүүсийн нэрс дунд тэр үед тамхины наймаа хийж байсан хүмүүсийн нэрс ч байсан. 2001 онд Лондон хотод тамхи нууцаар зөөвөрлөж, оруулж байгаад баригдаж байсан нэг явдал болж байлаа. Англи арал улс учраас усан онгоцоор зөөвөрлөдөг байсан юм билээ. Лондонгоос бидэн рүү усан онгоцоор 25 боодол дипломат ачаа ирлээ. Танайх ийм ачаа хүлээж байгаа юу гэж асуух үед бид “бидэнд хүлээж байгаа ачаа байхгүй” гэж үнэнээ л хэлсэн. Ийнхүү тэдгээр тамхи зарж байсан дипломатууд үйлдэл дээрээ баригдсан л даа. Ийм байдлаас болоод Англи руу гарч байсан гол сувгууд тэр жилдээ хаагдсан. 69 дипломатууд дунд тэр үед тамхины наймаа явуулж байсан хүмүүсийн нэр ихэнх нь байна лээ. Тэд нарыг баригдсаны дараа бидэнд захиа ирдэг байсан. Танай энэ хүн Английн хил рүү нийт 21 удаа нэвтэрсэн байна. Нэг удаагийн хохирол нь сая гаруй фунт болж байна гэсэн. Өмнө нь хэдэн арван сая фунтийн хохирол учруулж байсныг мөн бичээд явуулсан байсан. Энэ асуудал монголын нэр хүндийг унагаана шүү дээ. 2001 онд ийм томоохон явдал болсноос хойш 2005 он хүртэл Их Британид ийм зүйл гараагүй. Бид тэднийг матаагүй, үнэнээ л хэлсэн.

-Та Швед улсад суух анхны Онц бөгөөд Бүрэн эрхт элчин сайд. 2009-2013 онд тус улсад ажиллах даа хүндрэлтэй асуудлууд зөндөө байсан байх?

-Анх удаа Монгол Улс Стокгольм хотноо элчин сайдын яам нээх шийдвэрийг 2009 онд гаргасан. Миний хувьд тус хотод шинээр элчин сайдын яам нээх үүргийг хүлээсэн л дээ. Маш их бэрхшээл байсан. Түрээсийн байрнаас л эхэлсэн. Ширээгүй, хоёрхон сандалтай. Бүх зүйлийг тэгээс эхэлсэн. Шведэд суух элчин сайдын яамны суурийг тавьж өгснөөрөө миний хувьд өөрөөрөө бахархдаг. Энэ түүхийнхээ талаараа ном бичээд энэ жил хэвлэлтэд өгсөн. Би 2009 онд Шведэд очсон өдрөөсөө тэмдэглэл хөтөлж байсан. Ерөнхийлөгчийн айлчлал, уулзалт, тэмдэглэл, арга хэмжээ, эдгээрийн зургууд, харилцааны гол гол асуудлуудыг багтаасан ном болсон доо.

-Шведэд элчин сайдын яам нээгдсэнээр ямар дэвшлүүдийг авчирсан бэ?

-Элчин сайдын яамыг 2009 онд нээх болсон хамгийн гол шалтгаан бол Швед улсад оршин суух монголчуудын тоо эрчимтэй өссөн. Намайг очиход 3000 орчим монголчууд Шведэд ажиллаж, амьдардаг байсан. Швед улсын нийгмийн хамгааллын бодлого, тэнд ажиллаж амьдарч байгаа иргэдийн нийгмийн үйлчилгээ, хүний эрхийн зарчим гээд энэ бүгд монголчууд тэр улсад олноор очиход нөлөөлсөн. Ер нь Швед Монголын түүхэн харилцаа 16 дугаар зуунаас эхлэлтэй. Шведийн армийн хошууч цолтой хүн Зүүн гарын Монгол Манжтай байлдаж байх үед их бууны салаа байгуулахад тусалж байсан юм билээ. Мөн тэрээр Зүүн гарын улсын газар нутгийг зураглаж байсан. Тэр зураглал өдгөө Шведийн нэгэн номын санд хадгалагддаг. 1964 онд Швед улстай дипломат харилцаа тогтоосноос хойш хоёр улс, улс төрийн харилцаатай байсан. Эдийн засгийн харилцаа байгаагүй. Одоо ч гэсэн хоёр орны эдийн засгийн харилцаа өндөр биш. Харин хүмүүнлэг, болоод соёлын харилцаа ойрхон болж байгаа. 2009 онд Шведэд элчин сайдын яам нээгээд 2010 онд Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Дани, Финлянд улсад айлчилсан. 2012 онд Норвеги, Шведэд айлчилсан. Монгол Улсын төрийн тэргүүн Скандинавын дөрвөн улсад бүгдэд нь айлчилсан энэ үйл явдал улс төрийн харилцааны томоохон дэвшил болсон байдаг.

-Та Шведэд элчин сайдаар суухдаа сонгуулийн тогтолцоог нь нэлээн судалсан гэдэг юм билээ. Тус улсын сонгууль ямар тогтолцоогоор явагддаг юм бэ?

-Шведийн сонгуулийн тогтолцоо нь хувь тэнцүүлсэн буюу пропорцианал төлөөлөлд тулгуурладаг юм билээ. Энэ нь намаас нэр дэвшигчдийн дотроос тухайн намын сонгуульд авсан саналтай дүйцэхүйц тооны нэр дэвшигч Рикстаг болон бусад хууль тогтоох байгууллагад сонгогдоно гэсэн үг. Нийтдээ дөрвөн төрлийн сонгууль явагддаг.

-Сонгуулийн дүнгээр суудал хуваарилахдаа ямар арга хэрэглэдэг юм байна...

-Шведийн парламент буюу Рекстаг нь 349 гишүүнтэй. Тэдгээрийн 310 нь сонгуулийн 29 тойргоос намуудын авсан саналын хувьтай тэнцүүлэн хуваарилах намын нэрийн жагсаалтын пропорцианал төлөөллөөр сонгогддог. Үлдэж буй 39 суудал нь намуудын сонгуульд авсан хувь хэмжээнээс хамаарч, хуваарилагддаг зохицуулалттай суудал. Намуудын тойрог бүрт авсан саналын дагуу 310 суудлыг хуваарилсны дараа зохицуулалттай суудлуудыг хуваарилдаг. Ингэхдээ Шведийг нэг тойрог гэж үзэж, намуудын улсын хэмжээнд авсан саналуудын хувь хэмжээнд тохируулан хуваарилна. Пропорцианал төлөөллийг заримдаа бүрэн төлөөллийн зарчим ч гэж нэрлэдэг. Учир нь сонгуулийн мажоритар буюу олонхийн тогтолцоог бодвол сонгогчдын авсан саналын хувь хэмжээ хууль тогтоох байгууллагад авах суудал хуваарилалттай илүүтэй тохирдог. Пропорцианал төлөөллийг хэрэгжүүлдэг сонгогчид намын нэрсийн жагсаалтаар саналаа өгөх, намын нэрээр санал өгөх, аль алийг нь өгөх, тэгэхдээ нээлттэй болон хаалттай нэрийн жагсаалтаар өгөх гэх мэт олон аргатай юм билээ. Шведийн энэ тогтолцоо гишүүдийн нэг хэсэг нь газар зүйн байрлалаар буюу тойргоос, нөгөө хэсэг нь намын жагсаалтаар Рекстад гардаг. Тиймээс сонгогчдын тойргийн нэр дэвшигч болон намын төлөө өгсөн санал хоёул сонгуулийн үр дүнд нөлөөлдөг. Тиймээс намын нэр дэвшигч сонгогчдын болон намынхныхаа дунд хэр рэйтинг өндөртэй вэ гэдгээс их зүйл хамаардаг гэсэн үг. Энэ мэтчилэн олон онцлогууд дурдаж болно л доо.

-Ер нь жижиг намуудад халтай юм аа даа?

-Энэ тогтолцоо ерөөсөө жижиг намуудыг хаахад чиглэгдсэн босготой.

-Манай улс уг сонгуулийн тогтолцооны юуг нь авч хэрэглэж болохоор санагдсан бэ?

-Сонгогч бүрийг нам болон нэр дэвшигчийн төлөө хоёр төрлийн санал өгөх хувилбарыг авч хэрэгжүүлбэл зүгээр. Мөн Сонгуулийн дараа суудал хуваарилах, ялагчийг тодруулах аргууд нь маш зөв зүйтэй юм билээ.