-Үндсэн хууль гэдэг нь тухайн улсын өнгөрсөн түүхийн толь байхын зэрэгцээ цаашид яаж хөгжих вэ гэдгийг тодорхойлох баримт бичиг юм.  Үндсэн хуулийг салбарлаж бусад хуулиуд гардаг. Дэлхий дахины анхны Үндсэн хууль 1215 онд Англи улсад гарсан.  Эрх чөлөөний их хууль буюу харти гэж нэрлэсэн байдаг.  Английн хөрөнгөтнүүдээс хүний эрх, эрх чөлөөг хангах асуудлыг ингэж анх гаргаж ирсэн. Үүнээс хойш дэлхийн улс орнууд Английн жишгээр хуульд хүний эрхийн асуудлыг  тунхаглаж ирсэн. Ер нь 1718-1771 он бол дэлхийн дахинд эрх чөлөөний эрин үе байлаа. Энэ үед хүний эрх, эрх чөлөөний асуудлыг улс орон бүр өөрийнхөөрөө тайлбарлаж, хүлээн авч байсан.  1778 онд АНУ өөрийн Үндсэн хуулийг баталсан. Үүний дараа 1791 онд Польш, Франц улсууд бичмэл Үндсэн хуультай болж, хүний эрхийг дэлхий дахинаа тунхаглах үйл ажиллагаа Үндсэн хуулиар дамжин, өргөжин хөгжиж байлаа.

 

 

-Үүнтэй би санал нийлдэггүй. 1889 онд Ази тивийн анхны Үндсэн хуулийг Япон улс баталсан. Японы Үндсэн хууль нь Германынхнтай их ойролцоо болсон. Гэхдээ үндэстний онцлогоо шингээсэн заалтуудтай. Хятад Улсын хувьд 1908 онд Чингийн төр эзэн хааныхаа зарлигаар Үндсэн хуультай болох төсөл боловсруулж дууссан байдаг. Ингээд 1912 онд  цагаагчин гахай жилийн хувьсгал гэж Манжид гарсан.  Энэ хувьсгалаар Манжийн төр унаж, Бүгд найрамдах засаглалтай болсон. Ингээд 1912 оны арванхоёрдугаар сард манай урд хөрш Үндсэн хуулиа баталж, Азийн хоёр дахь улс болж байлаа.  Түүний дараа Хятад 1914 онд хоёр дахь, 1923 онд гурав дахь удаагаа Үндсэн хуулиа өөрчлөн батлаад байв.  Манай улс 1911 оноос өмнө Манжийн эрхшээлд байсан учраас бие даасан эрх байсангүй.  Гэхдээ Үндсэн хуулиа батлахын өмнөх он жилүүд буюу 1911-1919 оны хооронд төрийн бодлогын талаар онцгой анхаарч эдийн засгийн бодлогод ач холбогдол өгч эхэлсэн. Хамгийн түрүүнд газрын хэвлийн баялгаа ашиглаж, өөрсдийнхөө сан хөмрөг буюу төсвөө бүрдүүлэх ажлыг хийсэн байдаг. Тухайн үеийн Засгийн газрын бодлогод өөрсдийнхөө нөөц бололцоог ашиглах, гадаадын зээл авах арга дээр тулгуурлаж байсан байгаа юм. Гэхдээ аль болох дотоодынхоо нөөцийг ашиглах арга дээр түлхүү анхаарч байсан нь түүхэнд тэмдэглэгдэн үлдсэн.  Харин 1924 онд анхдугаар Үндсэн хуулиа баталж, тусгаар тогтнолоо баталгаажуулсан.  Тэгэхээр Монголын Үндсэн хууль бол Азийн анхны биш гурав дахь Үндсэн хууль юм.

 

 

 

 

Тухайн үеийн Засгийн газар, цэргийн яаманд нарын бичгийн даргаар ажиллаж байсан хүн шүү дээ.   Тэгэхээр яах аргагүй ХХ зууны монголын түүхэн дэх гайхамшигтай үзэгдэл нь анхдугаар Үндсэн хуулиа баталсан явдал байв.

 

 

-Зөвлөлт Орос улс 1918 онд Үндсэн хуулиа баталсан.  Манайх түүнтэй их ойролцоо болсон шүү. Ер нь олон заалтыг нь дуурайсан байдаг.  Ялангуяа хүний эрх, эрх чөлөөний тухай үзэл баримтлалыг нь “хуулж”, Монголынхоо хөрсөн дээр буулгасан.   Мөн  анхдугаар Үндсэн хуульд ард түмнээ жинхэнэ ба жинхэнэ бус гэж  хоёр ангилж үзэж байв.  Жинхэнэ ардад үнэнч шударга хөдөлмөрлөсөн, угсаа сурвалжгүй, эд хөрөнгө багатай, дунд чинээний, ядуу ийм хүмүүсээ оруулсан. Жинхэнэ бус ардад хуучны угсаа сурвалжтай, ноёд, тайж нар, тэдний гэр бүлийнхнийг багтаасан.  Мөн хувийн худалдаа, үйлдвэр эрхлэгч, лам хуврагуудыг оруулж ангилсан байдаг.   Ингэхдээ жинхэнэ бус ардуудын сонгох, сонгогдох эрхийг хязгаарласан ийм хууль болсон. Мөн дараагийн нэг чухал асуудал нь анхдугаар Үндсэн хуулийг батлахдаа 1921 оноос өмнө манай улсын гадаадтай байгуулсан бүх гэрээ хэлэлцээрийг хүчингүй болгож байв.  Ер нь бол Хаант Орос улс, Хятад улстай л харьцаж ирсэн байдаг юм. Тэр бүхнийг хүчингүй болгосноор манай гадаадад төлөх, өр зээлийн асуудал цуцлагдсан байна.  Энэ утгаараа ч Монголын ард түмэнд хэрэгтэй үйл явдал болсон доо.

 

 

-Төрийн яамдын тоог тодорхойлж өгсөн байдаг. 1911-1919 онд манай улс таван яамтай байлаа.  Түүн дээр анхны Үндсэн хуулиар Аж үйлдвэрийн яам, Ардыг гэгээрүүлэх яам гэж хоёр бүтэц нэмж өгсөн.  Ингээд долоон яамтай Засгийн газар үйл ажиллагаа явуулах болсон.  Мөн Засгийн газрын гишүүний тоонд Бүх цэргийн зөвлөлийн дарга, Эдийн зөвлөлийн дарга нарыг оруулаад есөн  хүнтэй байхаар хуульчилсан.  Тэгээд Ерөнхий сайд,  Ерөнхий сайдын жинхэнэ орлогч гэсэн бүтэц бүхий Засгийн газартай болсон юм.

 

 

-Тийм ээ.  1922-1925 он хүртэл ийм нэртэй байсан.  Сүүлдээ жинхэнэ орлогч гэдэг нэрээ өөрчилсөн байдаг шүү.  Мөн тухайн үеийн Бүх цэргийн зөвлөл, Эдийн зөвлөл гэдэг нь одоогийнхоор Засгийн газрын агентлагууд юм.  Ийм бүтэцтэй  Засгийн газар анхдугаар Үндсэн хуулиар баталгаажсан байх юм. Улсын бага хурлын тухайд 30 гишүүнтэй  байхаар хуульчилсан.  Гэхдээ ямар улсын иргэн байхыг хуульд заагаагүй.  Тийм ч учраас 1924 онд байгуулагдсан Улсын бага хуралд гадаадын хоёр ч хүн гишүүн болж, суусан байдаг. ОХУ-ын гаралтай Элбэгдоржренчино, Буриадын Амгаев нар Улсын бага хурлын гишүүнээр  ажиллаж байжээ. Амгаев эдийн засгийн зөвлөлийн дарга, харин Элбэгдоржренчино Бүх цэргийн зөвлөлийн даргаар ажиллаж байсан.  Ер нь 1940 он хүртэл Улсын бага хурлын гишүүнээр  заавал Монгол Улсын иргэн байна гэдгийг Үндсэн хуульдаа тунхаглаж өгөөгүй байлаа.

 

 

– Би Үндсэн хуулийн судалгааны хоёр асуудалд санал нийлдэггүй.  Нэг нь дээр ярьсан Азийн анхдугаар Үндсэн хууль биш юм.  Хоёрдугаар  эмэгтэйчүүдэд эрх чөлөө олгосон анхны хууль болсон гэдэг нь мөн л буруу.  Яагаад гэхээр 1889 онд Шинэ Зеланд, 1902 онд Австрали Улс эмэгтэйчүүдэд сонгуулийн эрх чөлөө олгосон байдаг юм.

 

 

– 1940 онд нэлээд өөрчлөлтүүд орсон. Төрийн яамд, улсын гадаад харилцааны бодлогын тухай нэлээд дэлгэрэнгүй хуульчилсан.  Гэхдээ хуулийн өөрчлөлтийн нэг онцлог нь хүний эрх, эрх чөлөөний асуудал 1924 оныхоосоо дордож орж ирсэн гэхэд болно.  Яагаад гэхээр өмнө нь  сонгуулийн эрхгүй хүмүүсийг гурван ангиллаар хуульчлаад байв.  Харин 1940 оны өөрчлөлтөөр дөрөв дэх ангиллыг оруулж ирсэн. Гамин ба цагаантны цэрэгт явж байсан бөө, удган хүмүүс сонгууль өгч, оролцож болохгүй гэдэг заалт орж ирсэн. Ингээд 1944 оны намар гэхэд сонгуулийн эрхгүй хүмүүс нийт хүн амын 0.07 хувийг эзэлж байв.  Тиймээс тухайн үед бүх хүнийг тэгш эрхтэй болгож хуульчилсан байдаг юм.  Ер нь энэ асуудал хуулийн хүрээнд  маргаантай явж ирсэн. 

 

 

 

 

 

-1960 оны Үндсэн хуулийн өөрчлөлт бол ерөнхийдөө өмнөхөө бататгах агуулгатай байв.  Нэг том өөрчлөлт нь  Үндсэн хуульд МАХН бол  эрх баригч нам гэж тунхагласан. Уг нь аливаа улс орныг ямар нэгэн нам бус төр засаг удирддаг.  Гэвч социалист орнуудын нөлөөгөөр Үндсэн хуульд нэг намын тунхаглал орж ирсэн.  Тэгэхээр 1990 оноос өмнө Монгол Улс хэдийгээр бие даасан тусгаар улс гэж нэрлэгдэж байсан боловч бүх зүйл ганцхан улсаас хараат байлаа.  Энэ нь ОХУ 1921-1990 он хүртэл ерөнхийдөө манай улсын бүх бодлогыг заадаг, зааварладаг.  Тэдний зөвшөөрлөөр бүх зүйл хэрэгжиж байсан учраас Зөвлөлтийн удирдагчдын өгсөн саналын дагуу энэ Үндсэн хуулийн өөрчлөлт явагдсан гэдэгт үнэн.

 

 

-Ер нь их сайн хууль болсон юм шүү дээ. Батлагдаад нэлээд хугацаа өнгөрсөн ч цаг үеийн шаардлагаар энэ хуульд засч залруулах зүйл бий. Гэхдээ ард түмний санал асуулгыг хэр хайхарч үзсэн бэ гэдгийг сайн мэдэхгүй байна.  Ер нь манайх Үндсэн хуулийн өөрчлөлтийг нэлээд ойрхон явуулах гээд байдаг. Үүнд цаг үеийн шаардлага бий гэдгийг ойлгоно.   АНУ гэхэд 1887 онд батлагдсан  Үндсэн хуульдаа тоотой хэдхэн нэмэлт өөрчлөлт оруулсан байдаг.  Энэ удаагийн өөрчлөлтөд ахмад эрдэмтэн хүний хувьд нэг санал хүргүүлж л суулаа.  Ерөнхийлөгчийн боловсролын тухай асуудалд санал  хүргүүлсэн.   Монгол Улсын Ерөнхийлөгчөөр 30-70 настай, монгол хэлээр сайн ярьдаг, бичдэг  хүнийг сонгох асуудлыг хуульчилах нь зүйтэй. Өнөөдөр Монгол Улсын иргэн харьяат атлаа монгол хэлээр ойлгодоггүй, монгол хэлээ ч мэддэггүй, хүн олон байна.  Ялангуяа 1996 оноос хойш энэ асуудал маш их болсон.  Би энэ тухай тусгай судалгаа хийгээгүй ч гэлээ их сургуульд олон жил багшилсан хүний хувьд ийм дүгнэлтэд хүрсэн.  Тэр залуус маань ирээдүйд Төрийн тэргүүн болвол, төр удирдвал яана дээ гэж суудаг.   Ард түмэнд ч, өөрт нь ч хэцүү гэсэн үүднээс ийм санал өгсөн.  Насны хувьд  50 нас гэдэг хэвийсэн нас.  Гэхдээ зөнөсөн нас гэж байгаа юм биш л дээ.  Гэхдээ Монгол Улсын Ерөнхийлөгч насны босгийг жаахан залуу байвал зүгээр гэж боддог.