ДЭМБ, ЭМЯ, СЭМҮТ хамтарсан Монгол Улсад Тамхины хяналтын тухай хуулийн хэрэгжилтийг үнэлэх туршилт судалгааны нээлт өчигдөр боллоо. Тус нээлтийн үеэр Сэтгэцийн эрүүл мэндийн үндэсний төв (СЭМҮТ)-ийн  мэргэжилтэн, анагаах ухааны  доктурант С.Мөнхтуяатай Тамхины хяналтын тухай хууль болон тамхины хор уршигийн талаар ярилцлаа.

-Тамхины хяналтын хууль батлагдаад нэлээд хэдэн жил өнгөрлөө. Гэтэл өнөөдөр бодит нөхцөл байдал дээрээ хэрэгжихгүй байна. Хэрэгжихгүй байгаагийн гол шалтгаан нь юу байна вэ?

-Манай СЭМҮТ, ЭМЯ, ДЭМБ-тай хамтраад Монголд анх удаагаа тамхины хяналтын тухай хуулийн хэрэгжилтийн  туршилт судалгааг явуулах гэж байна. Энэ судалгаа нь бусад судалгаанаас  маш их онцлогтой. Тодруулбал, энэ судалгаа гар утсаар ард иргэдээсээ санамсаргүй түүвэрийн аргаар олон нийтийн саналыг шууд хүлээн авч хуулийн хэрэгжилт хуулийн зарим заалт дээр байгаа тамхины зар сурталчилгаа, тамхины ивээн тэтгэлэг, тамхи үйлдвэрлэлтийн байдал, тамхигүй орчин бүрдүүлж байгаа байдал гэсэн хуулийн зарим заалт дээр судалгаа хийх гэж байна. Судлаачид 8 аймаг, найман дүүргийг сонгож аваад 4000 ажиглалтыг хийнэ.

Ажиглалтыг гар утас  дээрээ аплэйкшин татаж аваад ажиглалтыг хийнэ. Энэ Монголд анх удаагаа хийгдэх гэж буйгаараа онцлогтой. Тамхины хяналтын тухай хууль  2013 оны 3 сарын 01-ээс хэрэгжиж эхэлсэн. Хууль хэрэгжихгүй байгаа ямар асуудал байна гэхээр  тамхины хуулийг зөрчиж байгаа хүнийг 50 мянган төгрөгөөр торгоно гэсэн хуулийн зүйл заалт байгаа. Иргэний хариуцлага  аж ахуй нэгжийн хариуцлагыг оногдуулах боломж байхгүй гэж үздэг. Мөн хэн торгох вэ гэдэг нь тодорхой байгаа. Тухайн хорооны хэсгийн дарга,  сум дүүргийн засаг дарга, аж ахуй нэгжийн байгууллагын дарга нар нь торгоно гэж заасан байгаа.

Энэ бүхэн нь тодорхой байгаа боловч 50,000 төгрөгийг тухайн хүнээс авч чадахгүй байна гэдэг ч юм уу мөн МХЕГ-ын тодорхой тооттой торгуулийн хуудас байхгүй гэсэн шалтгаанаас болоод тамхины хяналтын тухай хуулиуд хэрэгжихгүй байгаа шалтгаан байна. Мөн Хууль гарсаны дараагаар дахиад нэмэлт заалт орж ирсэн байгаа. Энэ нэмэлт заалт нь дотоод орчин нь 100% тамхигүй орчин байх ёстой гэсэн заалтаа зөрчсөн заалт гарч ирсэн. Тамхи татах тусгайлсан цэг байгуулсан. Цэг маань тодорхой шалтгааны улмаас ажиллахгүй байгаа нь хуулиа зөрчиж гарч ирсэн.

-Цаашид тамхины хяналтын тухай хуулийг илүү сайн хэрэгжүүлэхийн тулд бодлогын түвшинд ямар асуудлыг шийдэх хэрэгтэй байна вэ?

-2013 онд манай улс тамхины хяналтын суурь конвекцод элсэж орсон байгаа. Тамхины хяналтын суурь конвекцод 181 улс нэгдэж орсон байдаг. Тамхины хяналтын суурь конвенц гэдэг 6 суурь зарчим байдаг. Тамхи үйлдвэрлэлтэд хяналт тавих, тамхийг аль болох нэмэгдүүлэхгүй байх, тамхины онцгой албан татварыг  жил болгон нэмэгдүүлж байх гэсэн суурь зарчмууд байгаа.2018 онд тамхины онцгой албан татварыг дахиад 20 хувиар нэмсэн байгаа. Онцгой албан татварыг нэмснээрээ 1 тамхинд ногдох үнэ нэмэгдэнэ. Үнэ нэмснээр тамхийг ширхгээр авах, 21 нас хүрээгүй залуучуудын хэрэглэгээ багасна. Тамхинд зарцуулах мөнгөөрөө эрүүл мэнддээ хэрэгтэй зүйлд зарцуулах нь хүн амын эрүүл анхаарч байна гэж үздэг. Мөн тамхины хяналтын чухал суурь зарчим байгаа. Энэ нь олон нийтэд урьдчилан сэргийлэх үйл ажиллагаа явуулах, тамхинаас гарах гэж байгаа хүмүүст зөвлөгөө мэдээлэл өгөх, уриалах бусдад дэлгэрүүлэх гэсэн зургаан зарчим байгаа. Тамхины хяналтын тухай хууль маань тамхины хяналтын суурь конвекцтойгоо уялдаж байгаа.

-Сүүлийн үед тамхины хор уршгаас  шалтгаалсан нас баралт өндөр байна гэсэн мэдээлэл гарч байгаа. Энэ талаарх судалгаа байдаг уу?

-Тамхинаас шалтгаалсан нас баралт халдварт бус өвчний тэргүүлэх шалтгаан болж байна. Нэг өдөрт дэлхий дээр 10 мянган хүн тамхинаас шалтгаалсан өвчнөөр нас барж байна гэсэн тоо баримт байна. Эдгээр өвчтөнүүд дотор уушгины хавдар, бүх төрлийн хорт хавдар, зүрх судасны өвчлөл, даралт ихсэх, зүрхний шигдээс цусан хангамжийн дутагдалд орж нас барж байна. Тийм учраас дэлхий нийтээрээ халдварт бус өвчний тэргүүлэх нэг номерын шалтгаан нь тамхинаас үүдэлтэй өвчин орж байна.

-Нэг ширхэг тамхинд хэдий хэмжээний химийн бодис ордог вэ?

-Тамхийг зүгээр нэг хэрэглэхгүй шатааж химийн бодис гаргаж хэрэглэдэг учраас тамхины утаанд байдаг бодисуудыг жил болгон судалдаг. Нэг ширхэг тамхины утаанд 7000 гаруй төрлийн хортой бодис, 56 төрлийн хавдар үүсгэдэг бодис агуулагдаж байна гэж үздэг. Мөн никитон гэдэг бодис маань донтох, сэтгэцийн хараат байдлыг үүсгэдэг. Мөн бусанд хортой бодисууд хүртэл байгаа. Хамгийн том тамхи татахын хор уршиг нь юу байна гэхээр тамхины утаагаар бусад хүмүүст адилхан нөлөө үзүүлдэг. Бусад хүмүүс тамхи татахгүй ч гэсэн тамхи татаж байгаа хүний утаанд хордож байгаа учраас тэдгээр хүмүүст бас шаардлага хэрэгтэй байна.

-Манай улсын тамхины хэрэглээ ямар байна вэ. Хүн амын хэдэн хувь нь тамхи татаж байна. Хамгийн сүүлийн үеийн тоо баримтаас дурьдахгүй юу?

-Эрүүл мэндийн яамнаас  3 жил тутамд судалгаа хийдэг байгаа. Сая 2018 онд хийсэн судалгааны  тоо гарсан. Судалгаанаас үзэхэд эрэгтэйчүүдийн 47% тамхи татаж байна. Эмэгтэйчүүдийн тамхи таталтын тоо 8%-иар, охидын тамхи таталт 1,3%-иар нэмэгдсэн гэсэн тоо баримт гарсан. Эмэгтэйчүүд тамхи татсанаараа маш их хор хөнөөл гарч байна. Жирэмсэн эмэгтэйн ураг маань хүчил төрөгч буюу эх, ихэсээрээ дамжуулаад хүчил төрөгчийг авч эрүүл саруул бойжих ёстой. Гэтэл тамхи нь тэр чигээрээ нүүрс хүчлийн хийгээр баялаг байдаг. Тийм учраас ураг маань байнгын угаарталтын байдалтай буюу бүгчим орчинд бойжиж байна гэсэн үг.

Үүнтэй холбоотойгоор эхний гурван сардаа амьдрах чадваргүй буюу ураг амьгүй болдог. Яахав, амьдралаа гэхэд явцын дунд тархины даралттай, оюуны хомстолтой болдог. Энэ нь хүчил төрөгчийн дутагдалтай холбоотой. Мөн эмэгтэйчүүдийн ясжилтад их нөлөөлдөг. Шүд эрт унах, шүд цоорох, сүүн шүд унаагүй байхад л цооролт үүсчих ийм байдлаар их нөлөөлдөг. Тийм учраас жирэмсэн эмэгтэйчүүд тамхийг хоргүй гэж ойлгож болохгүй.  Залуучаад маань гэр бүл төлөвлөхөөсөө жилийн өмнө тамхинаас гарах хэрэгтэй. Мөн илрүүлэлт маш сайн болсон. Ураг гажигтай байлаа гэхэд ургийн өсөлт бойжилтыг зогсоодог болсон. Үүний голлох шалтгаан нь тамхинаас үүдэлтэй шалтгаан зонхилж байна.

-Насанд хүрсэн хүмүүсээс гадна өсвөр насны хүүхдүүд тамхины хор уршгийг мэдэхгүйгээсээ болж бага наснаас эхлэн тамхи татаж байна. Үүнд танай байгууллагаас хэрхэн анхаарал хандуулж байна вэ?

-Тамхины хор хөнөөл, эрүүл мэндэд яаж нөлөөлөх вэ гэдэг нь ерөөсөө дадал зуршил. Өсвөр насны хүүхдүүд багаасаа цэцэрлэгийн наснаас эхлүүлээд зөв дадал суулгахаас эхэлнэ. БСШУЯ, ЭМЯ-тай хамтраад энэ жилээс эхлээд эрүүл мэндийн боловсролын хөтөлбөрт шинээр өөрчлөлт оруулсан. Эрүүл мэндийн боловсролын хөтөлбөрт Сэтгэцийн эрүүл мэндийн боловсрол олгох сургалтын цагийг нэмсэн. Энэ сургалтаар хүнтэй яаж харьцах, ямар байдалд за эвсэл үгүй гэж хариулах вэ гэх мэтчилэн мэдлэг олгох сургалтыг эхэлж байгаа.