Олон улсын жишгээр эрчим хүчний үйлдвэрүүд 20 хувийн нөөцтэй ажиллах ёстой байтал манай цахилгаан, дулааны станцууд өвөл, хаврын цагаар байдаг чадлаа шавхаж дуусдаг. Тэгээд ч өсөн нэмэгдэж буй эрэлт хэрэгцээг хангаж дийлэхээ больсон тул монголчууд цахилгаан эрчим хүчний хэрэглээнийхээ 20 хувийг хоёр хөршөөсөө импортолж сууна. Бид өнөөдөр цахилгааны хэрэглээ өсдөг оргил ачааллын үед ОХУ-аас өндөр үнээр эрчим хүч импортолж, амиа аргацаадаг. Нэг кВт цаг цахилгааныг дунджаар 7-8 центээр, зарим үед бүр 13 центээр худалдан авдаг. Харин хүн амын хэрэглээ буурмагц илүүдсэн эрчим хүчээ бараг хоёр цент хүрэхгүй үнээр хойд хөршид “бэлэглэчихдэг”. Өглөө өсөж, өдөр буураад, үдэш өсдөг “салхи” шиг эрэлтийг манай хөгшин турбинууд хамхуул шиг дагаад байж, чаддаггүй.

Тиймээс хэлбэлзлээ нөхөхийн тул хойд хөршөөс ийнхүү цахилгаан гуйхаас өөр аргагүй. Уг нь улс орнууд энэ хөшүүн байдлаа усан цахилгаан станцаар уян болгодог. Нүүрсний станц 4-5 цаг галлаж байж эрчим хүч үйлдвэрлэдэг бол усных товчлуур дарах төдийд л тог үйлдвэрлэж эхэлдэг. Хэрэв үйлдвэрлэл нь хэрэглээнээс хэтэрвэл хэсэг зогсоож, дахин ажиллуулж болдог “элдэвтэй” технологи. Өөрөөр хэлбэл, хэрэглээндээ тохируулан эрчим хүч үйлдвэрлэдэг хамгийн тогтвортой (нар, салхины эрчим хүчний эх үүсвэртэй харьцуулахад), уян хатан систем бол усан цахилгаан станц. Тиймээс улс орнууд усыг эрчим хүчнийхээ уян тохируулга болгон ашигладаг байна. Гэвч төв Азийн усны хагалбарт оршдог манай улс үүнийг дорвитой ашиглаж чадалгүй өдий хүрлээ.

Уг нь усан цахилгаан станц манай зах замбараагүй эрчим хүчний системд тохируулга хийж чадна гэж салбарынхан хэлдэг юм. Гэтэл энэ тохируулгагүйн гайгаар Монгол улс татвар төлөгчдийн олон тэрбум төгрөгийг жил бүр урсгасаар буй. Энэ онд л гэхэд төвийн бүс 50 гаруй тэрбум төгрөгөөр ОХУ-аас эрчим хүч импортлохоор төлөвлөж байна. Уг нь Эг, Шүрэн, Дөргөн, Тайшир гээд усан цахилгаан станцуудын нэрийг монголчууд бараг андахгүй болсон. Гэвч бидний чихнээ хоногшсон эдгээр станцаас нүдэнд харагдахаар сүндэрлэн боссон нь ховор. Нэг Засгийн газар нь зүтгүүлж, нөгөө нь гацаасаар эдгээр төслүүд цаасан дээр л цаг хугацааг элээж байна.

Бас “байгалиа хамгаалъя” хэмээн баахан бархирдаг “эх орончид” эдгээр станцыг бариулалгүй өдий хүрлээ. Тогтворгүй улс төр, усан цахилгаан станц барихыг улаан цээжээрээ эсэргүүцэгчийн “гавъяагаар” өнөөдөр Монгол улс гал алдахад тун ойрхон байна. Гэсэн атлаа эрчим хүчээ азид экспортолно, 2030 он гэхэд сэргээгдэх эрчим хүчээр хэрэглээнийхээ 30 хувийг хангана гэсэн бадрангүй зорилт тавьчихсан. Одоогийн байдлаар бид эрчим хүчний хэрэглээний 10 хүрэхгүй хувийг сэргээгдэх эрчим хүчээр хангаж байгаа. 2019 оны эцэст сэргээгдэх эрчим хүчний хүчин чадал 300 Мвт-д хүрэх төлөвтэй.

Үнэнийг хэлэхэд усан цахилгаан станц байгуулах нь монголчуудын дунд төдийгүй Орос, Монголын хооронд хоёр туйл мэт маргаан дагуулдаг. Урсгал усыг ашигласнаар монголчууд эрчим хүчний хараат байдлаас ангижирна. Мөн цахилгаан үйлдвэрлээд зогсохгүй усны нөөц бүрдүүлдэг. Зөвхөн Эгийн голын усан цахилгаан станцыг барихад уртаараа хөвсгөл нуурын дайтай нуур үүсэж, аялал жуулчлал, газар тариалан гээд ус дагасан амьдрал цэцэглэх таамагтай. Наад зах нь тэр орчмын агаарын чийгшил нэмэгдэж, энэ хэрээр хур тунадасны хэмжээ дээшилнэ. Үүгээр зогсохгүй урсгал усанд менежмент хийж, үерийн аюулыг хүртэл тогтоон барьж дөнгөдөг.

Ус даган амьдардаг урд хөрш хөх мөрөн дээрээ 20 орчим станц босгосон. Ингэснээр нэгэн цагт хэдэн мянган хүнийг хуу хамж үерлэдэг байсан энэ мөрөн үерлэх нь эрс багассан. Энэ мэт усан цахилгаан станцын тусыг дурдаад байвал дуусахгүй. Тиймээс томоохон голуудаа түшиглэн станц барихаар үе үеийн Засгийн газар бодлогодоо тусгадаг. Эрчим хүчний сайд Ц.Даваасүрэн “Улс орныхоо эрх ашгийг хохироосон шийдвэр хэзээ ч гаргаж болохгүй. Салбарын хүний хувьд Эгийн гол, Эрдэнэбүрэнгийн усан цахилгаан станцыг явуулахын төлөө өөрт байгаа бүх нөөц боломжоо ашиглан ажиллах болно” хэмээн мэдэгдээд байгаа. Эгийн голын усан цахилгаан станцын төсөл удаашрах болсныг салбарынхан хэлдэг.

Харин 92.8 Мвт-ын хүчин чадалтай Эрдэнэбүрэнгийн станцын төсөл урагшилж байна. БНХАУ-ын 266 сая ам.долларын хөнгөлөлттэй зээлээр барих энэ төслийг урд хөрш бүрэн хариуцаж байгаа бөгөөд байгаа тус улсын Экспорт, импортын банк судалгаа хийж байгаа аж. “Хятад улс аж ахуйн нэгжүүдийнхээ дунд сонгон шалгаруулалт зарлаж, тус станцдыг барьж, угсрах, хүлээн өгөх нөхцөлөөр байгуулахаар төлөвлөж байгаа. Энэ төсөлд урагшлах бүрэн боломж бий. Гэхдээ Баруун бүсийн эрчим хүчний системийг бие даалгахыг эсэргүүцсэн төрийн бус байгууллага, хэн нэгний гар, хөл болсон “хүүхэлдэйнүүд” энэ төслийг эсэргүүцэхийг үгүйсгэхгүй байна.

Ер нь цахилгаан станцын төслүүдийн унагадаг нэг арга нь энэ” хэмээн Эрдэнэбүрэнгийн усан цахилгаан станцын төслийн Барилга угсралтын инженер М.Ангараг хэлсэн. Монгол улс эрчим хүчний салбарт хоёр хөршийнхөө хэрэглэгч бас худалдан авагч. Ямар ч худалдаачин жилд 40-50 сая ам.доллар авчирдаг худалдан авагчаа алдахыг хүсэхгүй. Тиймээс өнгөрсөн 30 жилийн хугацаанд Монголыг эрчим хүчний гуйлгачин болгож, манай цахилгаан үйлдвэрлэлийг элгээр хэвтүүлсэн гадаад, дотоодын ашиг сонирхол ирэх жилүүдэд ч биднийг тойрохгүй. Хойд хөрш Байгал нуураар түрий барин өнөө хэр Эгийн голын станцыг өндийлгөхгүй байгаа. Тэд Байгал нуурын байгаль экологид үхтэлээ санаа зовж байна хэмээн тив дэлхийгээр мэдэгдэж буй атлаа тус нуурт цутгадаг Ангар мөрөнд дөрвөн том усан цахилгаан байгуулсан. Тийм атлаа Байгал нуураас бараг 500 километрийн зайд Монгол улс цахилгаан станц байгуулахыг эсэргүүцдэг. Монголчууд бид ийм л эмгэнэлтэй атлаа өрөвдмөөр нөхцөл байдалтай нүүр тулчихаад байгаа. Гэтэл тог цахилгаан хэдхэн цаг тасрахад л эрчим хүчний эх үүсвэрээр баян гэж даналздаг Монгол улс “чацга царайлсан”. Цаашид ингэж байдгаа барьж, арчаагаа алдахгүйн тулд эрчим хүчний эх үүсвэрийг уухайн тас дэмжих, ялангуяа, энэ системийн нэг тулгуур болдог усан цахилгаан станцуудыг урагшлуулах шаардлага тулгарсаар байна. Хэрэв бид дотроо дуугарвал дуу нэг, дугтарвал хүч нэг болохгүй бол худалдан авагчаа алдах хүсэлгүй томоохон гүрнүүд биднийг гуйлгачин хэвээр үлдээх нь.