Тэр эцгийгээ анх удаа кинон дээр л харжээ. Тэр үед жаалхүү таван настал байв. Энэхүү үйл явдал малын саравчинд болсон билээү Тэнд жил болгон хонь хяргадаг юм.Тэрхүү малын саравч нь хиймэл занараар бүрэгдсэн байгууламж бөгөөд одоог хүртэл сангийн аж ахуйн суурингийн цаахна, уулын дор, замын хажуухантай оршдог бөлгөө.

Ийш тэр ээжтэйгээ хамт гүйж ирсэн юм. Түүний ээж Жэенгүль нь сангийн аж ахуйн шуудангийн салбарын холбоочин. Тэрбээр жил бүр зуны эхэн, хонь хяргах үеэр хяргах хэсэг дээр туслах ажилтнаар ирдэг билээ. Үүний тулд тэрбээр ээлжийн амралт, тариалалтын үе ба мал төллөх үеийн сэлгүүртэй өнгөрөөсөн хэт ачаалалтай үеийн нөхөн амралтаа авдаг байв. Чингээд энд хонь хяргах хамгийн сүүлчийн өдрийг хүртэл ажиллана. Хяргах хөлс хийснээрээ. Тиймээс энд муугүй мөнгө олж болно. Эр цэргийн бэлэвсэн эхнэрийн хувьд өчүүхэн ганц зоос ч илүүдэх юун! Хэдийгээр гэр бүл нь тийм айхтар том биш ч, гэр бүл гэдэг нь ганц хүү нь ч гэлээ гэр бүл л бол гэр бүл. Юмны үнэ арайхан өсчихөөгүй байгаа дээр өвлийн түлшээ нөөцлөх хэрэгтэй, гурил будаагаа худалдаж авах хэрэгтэй. Гутал хувцас авах хэрэгтэй гээд л... Хэрэгтэй зүйл бага байх гэж үгүй. 

Хүүг гэрт хамт үлдээх хүн үгүй билээ. Тийм ч учраас тэр хүүгээ ажилдаа дагуулж иржээ. Хар халтар царайлсан ч аз жаргал, баяр хөөртөө умбасан тэрбээр энд бүхэл өдөржин түүнийг хонь хяргах завсар хоньчид хийгээд малчдын сэгсгэр нохдын дунд гүйж харайдаг байлаа. 

Хамгийн анх тэр л малын саравчны хаалгаар нүүдлийн кино ирэхийг харжээ. Түүнчлэн хамгийн анх тэрбээр энэ үлэмж баярт мэдээний талаар

- Кино ирлээ дээ! Кино ирлээ! хэмээн бүхэнд дуулгажээ. 

Кино үзүүлэх ажил бүрэнхий болох үеэр, ажил дууссаны дараахнаас эхэлсэн билээ. Энэ үеийг болтол тэр хүлээж цөхөн бүр чилж гүйцжээ. Гэсэн ч дараа нь тэр энэ зовлонгийнхоо аз жаргалант шанг амссан юм. Тэр кино дайны тухай байлаа. Малын саравчны адагт байх хоёр баганын хооронд тохсон цагаан даавуун дээр тулалдаан эхлэв. Буудалцаан нүжигнэж, дуу чимээтэйгээр пуужин шунгинан хөөрч, тагнуулчдын нуугдаж асан ойр орчмын түнэр харанхуйн хөшгийг зурсхийтэл гийгүүлнэ. Пуужингуудын гэрэл унтарч, тагнуулчид дахин урагш давшив. Гүн шөнийн дунд шүршүүр буу тачигнах нь жаалхүүд ад шүглэсэн мэт санагдах авай. 

Дайн гэж ийм л эд дээ! 

Тэрбээр ээжийнхээ хамт хүмүүсийн хамгийн ард, боодолтой ноосон дээр суусан шиг явжээ. Эндээс бүх зүйл тодхон харагдана. Мэдээж тэр хамгийн урд талын эгнээнд суухыг хүссэн билээ. Дэлгэцийн өмнөх шалан дээр хамтралын хүүхдүүд эгнэн суужээ. Тэрбээр тэдний зүг зүтгэсэн авч ээж нь хойш чангааж: 

- Өглөөнөөс үдшийн бүрийг хүртэл дэмий сэлгүүцсэн чинь хангалттай. Одоо надтай хамт бай гээд түүнийг өвөр дээрээ суулгав. 

Киноаппарат тачигнан, дайн үргэлжилсээр. Хүмүүс их л хүч гарган түүнийг ширтэнэ. Ээж нь шүүрс алдаж, үе үе айсандаа дагжин чичирч, танк яг тэдэн рүү довтлох үеэр өөр рүүгээ түүнийг чанга шахан тэврэнэ. Тэдэнтэй хамт боодол дээр зэрэгцэн суусан нэгэн эмэгтэй гунигтайгаар шогширч: 

- Ээ, Бурхан минь, юу болох нь энэ вэ, Бурхан минь! ... хэмээн амандаа бувтнана. 

Харин түүнд бол аймшигтай биш байлаа. Харин ч эсрэгээр фашистуудын үхэтхийн унах үест бүр ч их хөгжилтэй ажээ. Манайхан тэрий хадан унамагц дараа нь тэд дахин босоод ирэх юм шиг санана. Ерөнхийдөө тэр дайнд хүмүүсийн үхэтхийн унаж байгаа нь их л зугаатай харагдана. Энэ нь тэдний байлдаж тоглохтой л адил юм. Тэрбээр гүйж яваад яг л дэгээдүүлсэн юм шиг унаж чадна. Өвддөг нь үнэн л дээ. Бүр хөх няц болно. Гэвч энэ бол юу ч биш. Тэр босч ирүүт дахин тулалдаанд орно. Хөх няц болсноо ч таг мартана. Харин тэд босч ирэхгүй. Газарт ямар нэгэн бараан, хөдөлгөөнгүй дов болон хэвтсээр үлдэнэ. Тэрбээр мөн гэдсэнд нь сум туссан мэт өөр байдлаар унаж чадна. Тэд шуудхан уначихгүй. Эхлээд гэдсээ тэвэрч авна. Дараа нь гуйвж дайвж байснаа гараасаа буугаа алдан, аажмаар өвсөн дээр өнхрөөд өгнө. Үүний дараа тэр өөрийгөө үхээгүй гэж зарлах бөгөөд дахин байлдаж гарна. Харин тэд боссонгүй. 

Дайн үргэлжилсээр. Киноаппарат тачигнан дуугарсаар л... Дэлгэцэн дээр их буучид гараад ирэв. Дэлбэрэлт, утаа униар дунд шуурган галын доогуур тэд эсрэг талынхаа танкийг чиглүүлэн буудна. Тэд жалгын налуу өөд зэвсгээ түрэн өгсөнө. Тэрхүү налуу уртаас урт бөгөөд чамгүй өргөн агаад дэлбэрэлтийн хар цалгиа буцласан энэ урт, өргөн налуугаар их буучдын бүлэг урагшлана. Тэдний хөдөлгөөн, тэдний нүүр царай, цээжинд нь зүрх цохилж байна, бардам омголон зан оволзож байна, өвдөлт болон аймшигтай, аугаа зүйлийг хүлээж байгаа шинж огтоос үгүй ажээ. Тэнд нийтдээ долоон хүн байлаа. Тэдний хувцаснаас уур савсана. Буучдын нэгнийх нь царай төрх орос хүнийхтэй ер төсгүй аж. Хэрэв ээж нь байгаагүйсэн бол жаалхүү түүнийг онц гойд анхаарахгүй байсан байх. 

- Хар даа, тэр аав чинь! гэж түүнд тэр шивнэн өгүүлжээ. 

Энэ мөчөөс эхлэн тэр хүн түүний аав болсон юм. Үүний дараагаас кино тэр чигтээ түүний тухай, эцгийнх нь тухай болж хувирав. Эцэг нь тун чиг залуу яг л сангийн аж ахуйн залуус шиг ажээ. Тийм ч өндөр биш нуруутай, дугуйдуу царайтай, эргэлдсэн хурдан алаг нүдтэй хүн байлаа. Ёстой л нүүрэндээ галтай, нүдэндээ цогтой эр аж. Тэр яг л муур мэт шургуу, шийдэмгий нэгэн байв. Тэрбээр их бууны дугуйг мөрөөрөө түлхэнгээ эргэн хараад, тэр дор байгаа нэгэндээ хандан: “Сум! Битгий удаад бай!” гэж хашхирлаа. Түүний дуу шинэхэн дэлбэрэлтийн дуунд дарагдав. 

- Ээж ээ, энэ миний эцэг юм уу? – гэж Авалбек ээжээсээ асуулаа. 

- Юу гэнэ вэ? хэмээн ээж нь учрыг үл ойлгон асууснаа, - Чимээгүй суугаад үз! гэв.

- Та надад түүнийг миний эцэг гэсэн шүү дээ. 

- Тийм ээ, тэр чиний эцэг, үнэн. Харин чи ганцхан дуугүй суу, бусдад битгий саад бол. 

Яагаад тэр ингэж хэлэв? Яагаад? Магадгүй, санамсаргүй ингэж хэлсэн байх. Магадгүй, тэр үед юу ч бодож амжилгүй, сэтгэл нь хөдлөж, эр нөхрөө дурсан санасан биз. Харин тэр төдий ухаалаг биш тул тэрэнд нь итгэсэн. Машид ихээр хөөрөн баярлаж, гэнэтийн, урьд өмнө амсаж байгаагүй баяр хөөрөөс болж самгардсан тэрбээр хүүхдийн зангаар түүгээр, өөрийн эцгээрээ, тэр цэрэг эрээр бахархсан юм. Энэ бол жинхэнэ эцэг! Энэ бол тэр, түүний эцэг. Жаалууд түүнийг эцэггүй гэж шоолдог. Тэгвэл одоо тэд түүнийг хараг. Бас хоньчид ч хараг! Эдгээр хоньчид, уулаар хэрэн хэсүүчлэгчид хүүхдүүдийг хэзээ ч ойлгож байсангүй. Тэр тэдэнд хонин сүргийг хяргах газрын хаалгаар тууж оруулахад нь тусладаг. Зодолдож байгаа нохдыг хөөдөг. Харин тэд түүнээс олон юм асууж шалгаан залхаана. 

Дэлхий дээр байдаг хоньчин болгон түүнээс заавал: 

- Хөөе, дайчин минь, чамайг хэн гэдэг вэ? гэж шалгаана.

- Авалбек. 

- Чи яах гэж байна? 

- Би Токтосуны хүү! 

Хоньчид юун тухай ярьж буйг нь шууд үл ойлгоно. 

- Токтосун гэнэ үү? хэмээн тэд эмээл дээрээсээ бөхийсхийж дахин лавлана. – Энэ чинь ямар Токтосун байдаг билээ ? 

- Би Токтосуны хүү хэмээн тэр зүтгэнэ. 

Ингэж бай гэж ээж нь захисан билээ. Сохор эмээ нь эцгийнхээ нэрийг мартаж болохгүй шүү! гэж дахин дахин захиж байсан. Тэр түүний чихийг мушгиж байгаад ингэж захидаг байлаа. Ааштай эмээ шүү! 

- Аан, зогс, зогсож бай! Тэгэхээр чи холбоочин эмэгтэйн хүү байх нь ээ, шуудан дээр байдаг, тийм үү, айн? 

- Үгүй ээ, би Токтосуны хүү! хэмээн тэр тэндээ зогссоор хариулжээ.

Тэр үед л хоньчид хэргийн учир чухам юунд оршиж буйг тухайлдаг билээ. 

- Зөв дөө, чи яг Токтосуны хүү мөн байна! Сайн эр! Бид зүгээр л чамайг шалгасан юм. Битгий гомдоорой, дайчин минь! Бид бүтэн жилийн турш ууланд байдаг, харин чи өвс ногоо шиг л ургаад байхаар багачуул та нарыг бид яаж таних билээ дээ! 

Дараа нь тэд өөр хоорондоо эцгийнх нь талаар удаан дурсацгаана. Орь залуугаараа фронтод явсан тухай, одоо түүнийг ихэнх хүмүүс мартаж дээ хэмээн шивэр авирхийнэ. Хүү нь үлдсэн нь сайн хэрэг. Хичнээн ч залуус гэр бүл болж амжилгүй хорвоог орхисон гэхэв дээ. Тэгээд ч одоо тэдний нэрийг зүүж үлдэх хүн ч үгүй дээ! 

Харин одоо бол эх нь түүнд: “Тэр хар, энэ чиний эцэг” гэж хэлсэн тэр үеэс эхлээд дэлгэцэн дээрхи цэрэг бол түүний эцэг нь болсон юм. Жаалхүү аль хэдийн түүнийг өөрийн эцгээ гэж бодох болжээ. Өнөөх нь ч үнэхээр ямар нэг талаараа дайнд явсан, цэрэг малгайтай залуухан эцгийнх нь зурагтай адил байв. Тэр зургийг тэд жаахан томруулаад, хүрээтэй шилэн жаазанд хийж хананд өлгөсөн билээ. 

Чухам тэр л үед Авалбек эцгийгээ хүүгийн нүдээр анх ширтэн харсан бөгөөд түүний сэтгэлд үл мэдэх хүүгийн хайр, зөөлөн энхрийллийн халуун давалгаа оргилон буцалж авай. Дэлгэцэн дээрх эцэг түүнийг хүү нь дагуулж хараад байна гэдгийг мэдээд байх шиг санагдана. Түүнчлэн өөрийн кинон дээрх богинохон амьдралаар хүү нь түүнийг мөнхөд дурсан санаж, өнгөрч одсон дайны цэрэг эцгээрээ мөнхөд бардамнан бахархуулахыг хүсэн хичээж байх шиг санагдана. Энэ мөчөөс эхлэн дайн жаалхүүд огтоос инээдтэй санагдахаа болив. Хүмүүс тэнд үхэтхийн унаад байхад юу нь инээдтэй байх билээ. Дайн түүнд онц нухацтай, түгшүүртэй, аймшигтай зүйл болон хувирав. Тэр анх удаа л дотныхоо хүний төлөө айх мэдрэмжийг амсав. Тийм ээ, түүнд үргэлж дутагдаж байсан тэр л хүний төлөө. 

Киноаппарат тачигнан дайн үргэлжилнэ. Урдаас нь танкууд ойртон ирлээ. Тэд газрын хөрсийг гинжээрээ тамтаглан аюумшигтайгаар ойртсоор. Өндөр цамхгуудыг зад татан явдал дундаа галлана. Манай их буучид хамаг л хүчээ шавхан зэвсгээ дээш нь чирнэ. “Хурдлаарай, хурдлаарай, аав аа! Танкууд ирж байна шүү, танкууд!” хэмээн аавын хүү яаруулна. Эцэст нь тэд их буугаа арай гэж чирж гаргасан ба шид модны бутан дундуур түрсээр танкуудын зүгт галлаж эхлэв. Танкууд ч хариу гал нээлээ. Тэд даанч олон аж. Аймаар юм болж байлаа. 

Тэрбээр тэнд эцэгтэйгээ хамт шуурган галын дунд, дайны нүжигнээн дунд байгаа мэт санагдана. Танкууд хар утаа савсуулан шатах үед, гинж нь дугуйнаасаа салан унахуйд, тэд харанхуй, ихэд хорон байдалтай нэгэн газар руу давшиж байх тэр үед жаалхүү ээжийнхээ өвөр дээрээс үсрэн буужээ. Манай цэргүүдийн зэвсэг унах үед тэрбээр нам жим болоод тэрүүхэндээ шавар бөөгнүүлэв. Тэд багассаар, тун чиг цөөн болсоор байлаа. Ээж нь уйлах агаад уйлснаас болж нүүр нь шал нойтон бас халуун болжээ. 

Киноаппарат тачигнан дайн үргэлжилсээр. Тулаан шинэ хүчээр дахин оволзов. Танкууд улам бүчин иржээ. Эцэг нь их бууныхаа суурь тийш тонгойн утасны бариул руу ямар нэг зүйлийг ууртай хийгээд чанга хашхирч байсан ч дэлбэрэлтийн чимээнд юу хэлж байгааг нь ойлгох арга байсангүй. Бас нэгэн их бууч цэрэг хөсөр унав. Тэрбээр босохыг оролдсон авч чадалгүй газарт шургачин уналаа. Түүний цусанд газар нилэнхүйдээ хар хүрэн болж хувирчээ. Ингээд тэд ердөө хоёулхнаа хоцров. Түүний эцэг, бас нэг цэргийн хамт. Тэд бас дахин, дараахан нь зэрэг хоёр удаа буудав. Гэвч танкууд түрэн орж ирлээ. Их бууны ойрхон бас нэгэн сум унажээ. Дэлбэрэлт болов. Гал оволзон, харанхуй манан суунаглаж сүйд болов. Газраас одоо ганцхан хүн босч ирлээ. Тэр нь түүний эцэг байсан юм. Тэр дахиад л их буугаа шүүрэн авав. Өөрөө цэнэглэн өөрөө чигийг тогтооно. Энэ сүүлчийн сум байлаа. Дахиад л дэлбэрэлт бүх дэлгэцийг бүрхэн авчээ. Эцгийнх нь их буу юу ч үгүй болсон тул түүнийг орхив. Гэсэн ч тэр өөрөө амьд байлаа. Тэр газраас аажмаар өндийн босоод уугин шатаж буй хувцастайгаа танкийн өөдөөс алхав. Түүний гарт гранат байлаа. Тэр одоо юу ч үл харахаас гадна үл сонсоно. Эцсийн хүч нь шавхагджээ. 

- Зогс, явж болохгүй! 

Тэрбээр гранатаа далайв. Ийм байдлаар нэг хором хэртэй зогссон агаад үзэн ядаж, өвдөж шаналснаас болж нүүр нь үрчийжээ. 

Ээж нь хүүгийн гараас байдгаараа чанга зуурч байсан тул хүү золтой л бүтчихсэнгүй. Тэрбээр тэндээс гүйн гарч, эцэг рүүгээ харайхыг хүсэж байсан авч танкны хошуунаас уртаас урт шүршүүр бууны шуурган гал тургисан бөгөөд эцэг нь эгээ л цавчигдсан мод мэт газарт тэрийхадан унажээ. Тэрбээр газарт өнхрөн, босохыг оролдож, эцэст нь гараа алдлаад дахин газарт унав... 

Киноаппарат чимээгүй болж, дайн зогсов. Энэ бол төгсгөлийн хэсэг байлаа. Киномеханикч киноны хальсаа дахин ороохын тулд гэрэл асаажээ. 

Малын саравчинд гэнэт гэрэл асахуйд бүгд л нүдээ аницгааж, кино ертөнц, дайн тулаанаас өөрсдийн ердийн амьдралдаа эргэн ирж ядан нүдээ дэмий л цавчилцгаана. Энэхэн үест жаалхүү боодолтой ноосон дээрээс үсрэн буугаад хөөрч бахархсан хоолойгоор: 

- Хүүхдүүд ээ, энэ миний аав! Та нар харсан уу? Миний аавыг алчихлаа... хэмээн хашхирчээ. 

Ийм зүйл болно гэж хэн ч бодсонгүй. Юу болоод байгааг ч төсөөлж чадах хүн байсангүй. Жаалхүү хөөр баярын хоолойгоор хашгирсаар дэлгэц тийш, эхний эгнээнд суусан найз жаалууд руугаа харайлгав. Энэ бодол түүний хувьд хамгийн чухал зүйл байлаа. Хэсэгхэн хугацаанд малын саравчинд хачин жигтэй, ойлгомжгүй нам гүм ноёрхов. Эцгийгээ урьд нь огтоос харж байгаагүй энэ жаахан хүүгийн утга учиргүй баяр хөөрийг хүмүүс төдий л ойлгосонгүй. Хэн ч, юу ч үл ойлгон, бүгд л мэгдсэн янзтай дуугаа хурааж, мөрөө хавчицгаана. Киномеханикч кино хальсан дундаас нэгэн хайрцгийг алдан унагажээ. Тэр хайрцаг хангир жингэр хийн дуугарч, хоёр хэсэг болон хуваагдаж газраар нэг өнхөрчээ. Хэн ч үүнийг анзаарсангүй. Киномеханикч ч өөрөө түүнийг авахаар явсангүй. Харин тэр, дайнд үрэгдсэн цэргийн хүү, цэрэг эр, өөрийнхөө хэлснийг батлахаа үргэлжлүүлсээр: 

- Та нар харсан уу, тэр чинь миний аав! ... Түүнийг алчихсан юм! – хэмээн хэдий чинээ хөөрөн хөгжих тусам хүмүүс төдий чинээ дуугаа хураана. Тэдний яагаад баярлахгүй байгааг, эцгээр нь түүний нэгэн адил бахархахгүй байгаагийн нарийн учрыг хүү ойлгосонгүй. 

Томчуудын дундаас хэн нэг нь: 

- Чишшш, тэгж ярьдаггүй юм гэв. 

Гэтэл өөр нэг хүн эсэргүүцэж: 

- Юу гэсэн үг вэ? Түүний эцэг фронтод амь үрэгдсэн. Энэ үнэн биз дээ? 

Тэгтэл хөршийн жаал, нэг ангийн сурагч хүү, түүнд үнэнийг хэлэхээр шийджээ: 

- Тийм ээ, энэ чиний эцэг биш. Чи юу гэж хашгираад байгаа юм бэ? Чиний эцэг огтхон ч биш. Зүгээр л жүжигчин. Тэр киномеханикч ахаас асуухгүй юу? гэжээ.

Томчууд хүүгийн гашуун, гайхамшигт амтат зүүдийг нь сарниахыг хүссэнгүй. Яагаад гэвэл тэд тэнд яваа киномеханикч бүх зүйлийг ямар л байх ёстой яг түүгээр нь хэлнэ гэж найдаж байв. Бүгд түүнийг ширтэнэ. Гэвч тэр дуугарсангүй. Их л ажилтай байгаа царайлан аппаратаа эвхэнэ. 

- Үгүй, миний аав, минийх! гэж цэргийн хүү бууж үл өгнө. 

- Яасан ийсэн чиний эцэг? Хэн? – гэж хөршийн жаалхүү дахин мэтгэжээ. 

- Тэр гранат бариад танкийн өөдөөс явсан. Чи хараагүй юм уу? Тэр яг ингэж унасан! 

Жаалхүү газарт унаад, түүний эцэг хэрхэн үхэтхийн унасныг үзүүлэхээр өнхрөв. Ямар ч л байсан яг тэр байдлаар дуурайн үзүүлжээ. Тэрбээр дэлгэцийн өмнө гараа байдгаар нь алдлан унаад өглөө. 

Үзэгчид дуртай дургүй инээмсэглэцгээв. Харин газарт үхсэн юм шиг хэвтэх тэр хүү огт инээсэнгүй. Дахиад л хачин жигтэй нам гүм ноёлов. 

- Тийм ээ, энэ чинь юу болоод байна вэ, чи хаачих нь вэ, Жэенгүль? – гэж нэгэн хөгшин хоньчин эмэгтэй шүүмжилсэн янзтай өгүүлжээ. Нүдэндээ нулимстай, уй гунигт автаж, хэрсүү суусан эх хүү рүүгээ очиж явааг бүгд харцгаав. 

Тэрбээр хүүгээ газраас өргөн босголоо. 

- Явъя, хүү минь, явъя. Энэ чиний эцэг мөн байсаан гэж ээж нь түүнд чимээгүйхэн шивнээд түүнийг хөтлөн малын саравчнаас гарч одлоо. 

Сар дээр хөөрчээ. Хар хөх шөнийн харанхуйд алсын уулсын орой цайвалзана. Харин түүний доохно тал нь аварга том, нүд үл гүйцэх тал яг л гүнзгий цүнхээл мэт харагдах ажгуу... 

Зөвхөн одоо л, амьдралдаа анх удаа л тэр гарз хохирол гээч зүйлийн гашууныг амталж мэдрэв. Гэнэт түүнд дайны талбарт үрэгдсэн эцгийнхээ өмнөөс туйлын гомдолтой, өрөвдөлтэй, уй гунигтай санагдвай. Гэнэт түүнд ээжийгээ тэвэрч аваад хангинатал уйлмаар болжээ. Тэр ч бас түүнтэй хамт уйлаасай билээ дээ. Харин ээж нь дуугарсангүй. Хүү ч дуугарсангүй, нударгаа чанга зангидан, нулимсаа цааш залгив. 

Энэ цаг үеэс эхлээд аль эрт дайны талбарт үрэгдсэн эцэг нь амьдарч эхэлсэн гэдгийг тэр даанч мэдсэнгүй. 

Чингиз Торекулович Айтматов (1928-2008)

Эх сурвалж www.wikimon.mn