Сэтгүүл зүйн бичлэгийн төрөл, зүйлүүдээс “сурвалжлага”-ыг сонгон эссетэй харьцуулъя. Сурвалжлагын амин сүнс нь үйл явдал байдаг. Тиймээс хэзээ ч зүгээр нэг ширээн дээр байгаа үзгийн тухай сурвалжлага бичиж болохгүй. Харин үүгээр эссе бичиж болно. Энэ нь л хамаг бүгдийн тухай өгүүлж болох онцлогтой хэмээсэн дээрх санаа юм.

Эссег үндэслэгч Мишэль Эйкэм дө Монтень

Тэгвэл энэхүү бичлэгийн үндсийг анх тавьсан хүн бол Мишель Монтень билээ. Тэрээр Францын сэргэн мандалтын үеийн хамгийн алдартай, суут сэтгэгч, зохиолчдын нэг юм. Түүний эссенүүд дэлхийн хэмжээний зохиолчид болох Уильям Шекспир тэргүүтэй олон зохиолчдын сүүл үеийн зохиол бүтээлд шууд нөлөө үзүүлсэн гэдэг. Мөн одоо ч Монтений эссенүүд хамгийн алдартай хэвээрээ байна.

Үүний шалтгаан юу вэ?

Эссе нь хувь хүний мэдлэг чадвар, хандлагын илэрхийлэл болж чаддаг бөгөөд өөрөөр хэлбэл зохиогчийн мэдлэгийн хүрээ, үзэл бодол, ертөнцийг харах өнцөг зэргийг илэрхийлж чаддаг. Тиймдээ ч Монтень “Миний ном бол тэр чигээрээ би юм”  хэмээн хэлсэн байдаг.

Түүний эссений онцлог

Тэр эссегээ ихэвчлэн өөрийн гаргасан санааг маш олон жишээ баримтаар нотлох, эсвэл олон жишээ, баримт дурьдан тэдгээрээс дүгнэлт хийх зэргээр бичдэг нь ажиглагддаг. Гэвч тэр баримтууд нь ихэвчлэн түүхэн үйл явдал байдаг.

Түүний түүхийн талаарх мэдлэг үнэхээр өргөн. Цаг үе бүрийн, улс орон бүрийн түүхээс гаргалгаа гаргаж, түүнээс олж ухаарсан зүйл бүр нь өөрийнх нь үзэл бодол болон төлөвшсөн болов уу гэмээр. Тиймээс түүний эссе бүр нь амьдралын мөн чанарыг нээн илрүүлсэн, аливаа зүйлсийн зүй тогтлыг олж ажигласан байдаг нь энэ их түүхийн мэдлэгтэй нь холбоотой гэхэд хэлсдэхгүй.

Учир нь түүний бидэнд "тулгадаг" үзэл бодол нь хязгаарлагдмал цаг хугацаа, орон зайд төлөвшөөгүй, харин хүн төрөлхтний түүхийн хэдэн мянган жилийн туршлагаар төлөвшсөн тул гайхалтай байдаг болов уу.

Жишээ нь, “Бэрхшээл бидний хүслийг улам өдөөдөг тухайд” хэмээх эсээндээ тэрээр Ликург спарт эрчүүдэд эхнэр рүүгээ нууцаар очиж байхыг зарлигдаж, тэдний уулзах боломжийг хэцүү болгосоноороо хайр дурлал нь улам ч гүн болсон”.

Мөн “Ромын төрийн зүтгэлтэн Их Катон эхнэрээсээ бүр мөсөн залхаж салсан ч, хожим түүнийг өөр хүнтэй гэрлэснийг сонсоод дахин хүсэн мөрөөдөх болсон” зэрэг нэг хүний төдийгүй, улс орны түүхээс хүн гэгч амьтан бэрхшээлтэй зүйлд шунан дурладаг ертөнцийн хуулийг олж мэдэн, ийнхүү бичсэн нь орон орны хүмүүсийн сэтгэлд нийцсэн бүтээл болжээ.

Тиймээс түүний эсээ гайхалтай байдгийн нууц нь түүх хэмээх агуу зүйлээс амьдралын мөн чанарыг олж харан бичдэг, тэгээд түүнийгээ хөдлөшгүй, бодит баримт жишээгээр нотолж, итгүүлэн үнэмшүүлдэгт оршдог болов уу.

Өөрийн бодлыг хэт тусгасан гэж шүүмжлүүлдэг зохиолчийн тухай, өөрийн бодлыг хэт тусган бичсэн минь шүүмжлэл дагуулж магадгүй юм. Гэвч хүсвэл уншигч та ч  мөн үүний нууцыг өөрийнхөөрөө тайлж уншаарай.

Түүний эссенээс сонирхуулъя.

Нас бараагүй хүний азтай эсэхийг шүүн цэгнэж болохгүй тухайд

Кирт олзлогдож, үхэх ял хүлээсэн хаан Крезийн тухай яриаг балчир хүүхэд ч мэднэ дээ. Яг цаазлуулахынхаа өмнө тэрээр “Ай Солон! Солон!” хэмээн дуу алджээ. Энэ тухай Кирт дуулгахад тэрээр ямар учиртайг нь асууж л дээ. Тэгэхэд нь Крез “Дээр үед Солоны анхааруулж хэлсэн үгний үнэнийг би сая л ойлголоо. Аз жаргал хэн хүнд хэчнээн ч ялдам инээмсэглэж байлаа гэсэн, амьдралынх нь сүүлчийн өдөр ирээгүй цагт түүнийг жаргалтай гэж нэрлэх ёсгүй.  Хүний хувь заяа хэврэг бөгөөд хувирамтгай тул, бүх юм орвонгоор эргэхэд өчүүхэн төдий л түлхэц хангалттай гэж тэр хэлсэн юм даа” хэмээн хариулжээ.

“Персийн хаан азтай хүн юм даа, ийм залуу хэрнээ тийм хүчирхэг улсыг эзэгнэн суудаг” хэмээсэн нэгэнд Спартын захирагч Агесилай “Приам ч түүний насан дээр зовлонтой байгаагүй л юм” гэж хэлсний учир тэр. Их Александрын өв залгамжлагч Македоны хаад Ромд бичээч, мужаан хийж явсныг, Сицилийн дарангуйлагчид Корифд дунд сургуульд багшилж байсныг бид мэднэ.  Суут жанжин Помпей ахиад тав зургаан сар л илүү насалсан бол, ертөнцийн хагасыг байлдан дагуулагч хэд хэдэн армийн захирагч тэрээр Египетийн хааны зарц нарт доромжлуулсан, орох оронгүй гуйлгачин болон хувирах байсан биз ээ.

Өчнөөн жил Итали орон бүхлээрээ өмнө нь бөхөлзөж байсан Миланы арав дахь херцог Лодовико Сфорца Лош цайзад хоригдож, манай эцэг өвгөдийн дурсгалд бөхөөгүй гэж үү? Хамгаас золгүй нь тэрээр сайхь гянданд бүтэн арван жилийг өнгөрүүлсэн юм. Хатан хаадаас хамгийн үзэсгэлэнтэй нь болох, загалмайтны ертөнцийн хамгийн хүчирхэг захирагчийн бэлэвсэн эхнэр нэг муу алуурчны гарт амь үрэгдээгүй гэж үү?

Ийм жишээг хэчнээн мянгаар нь тоочиж болно. Эгээ л, бахдам, тансаг орд харшийг маань аянга цахилгаан, бороо шороо түйвээдэг шиг, энэ газар дэлхий дээр засаглаж суугаа хүмүүсийн аугаа ихэд атаархсан сүнснүүд бидний дээгүүр эргэлдэж байдаг юм биш биз дээ ч гэж бодмоор.

Тэрчлэн өчнөөн олон жилийн туршид буй болгосон бүхнээ нүд ирмэхийн зуурт л орвонгоор нь эргүүлж хаях чадалтай гэдгээ хувь тавилан бидэнд харуулахын тулд амьдралын маань сүүлчийн өдрүүдийг зориудаар нөөж байсан юм уу ч гэж бодмоор.

Тэгэхээр Солоны буянтай зөвлөгөөг дагах үндэслэл бидэнд байна. Энэ гүн ухаантан “Хувь тавилангийн цохилтууд болон ивээл соёрхол нь жаргал зовлонг буй болгодоггүй. Өндөр байр суурь, эрх мэдэл гэдэг тохиолдлын төдий өчүүхэн зүйл” гэж үздэг байсан. Тиймээс энэ үгсээрээ Солон “Өөрт оногдсон тэр л жүжгийнхээ хамгийн сүүлчийн, эргэлзэх юмгүй хамгийн хэцүү хэсгийг хүн хэрхэн тоглохыг үзээгүй байгаа цагтаа бид түүнийг жаргалтайд тооцох ёсгүй” хэмээн хэлэхийг хүсчээ гэж би ойлголоо.