ӨДРИЙН СОНИН

-Улсын хэмжээнд шатахууны хомсдолд орсон нь юунаас үүдэлтэй гэж та бодож байна вэ?

-Шатахуунтай холбоотой үүсээд буй хүндрэл бол төрийн харалган бодлогын илрэл. Энэ асуудлыг би АМГТГ-тай холбоотой гэж харж байгаа. Тус агентлаг өөрийн чиг үүргийн хүрээнд улсын нөөцийг бүрдүүлж, хүрэлцээнд нь хяналт тавих ёстой. Тэд сар бүр мэдээ авч, бүртгэл явуулдаг. АМГТГ-ын дэд дарга Ц.Эрдэнэбаяр шатахууны хомсдол үүсэхээс долоо хоногийн өмнө хоёр удаа хэвлэлийн хурал хийхдээ худлаа ярьсан болж таарч байна. Анх хоёр долоо хоногийн шатахууны нөөц байгаа гэж мэдэгдэж байснаа дараа нь долоо хоногийн нөөцтэй хэмээн мэдэгдсэн. Хариуцлагатай албан тушаал хашиж байгаа хүмүүс ийм хариуцлагагүй мэдээлэл хийх нь асар их хор уршигтай.

Нийгэмд шатахууны хомсдол үүсэх гэж байна гэсэн худал мэдээлэл тарааснаас Улаанбаатар хотын замын хөдөлгөөнд өдөр тутам оролцдог 600 мянган тээврийн хэрэгслийн жолооч нарын дийлэнх нь банкийг дүүргэсэн. Тиймээс байсан жаахан нөөц нь богино хугацаанд багассан. Улсын стратегийн гол бараа бүтээгдэхүүний нөөцийг бүрдүүлээгүй хүмүүст хариуцлага хүлээлгэх ёстой. Хариуцлага хүлээлгэх хүмүүсийн нэрс нь ч тодорхой байна. Баримтгүй, худлаа ярьдаг дарга нарыг төрөөс зайлуулах хэрэгтэй. Шатахуун импортлогч компаниуд 2021 оны хоёрдугаар сараас эхлэн алдагдалтай ажилласан.

Тэд үнэн учраа хэлээд байхад Монгол Улсын Засгийн газраас иргэдэд таалагдахын тулд үнийг хүчээр бариулсан. Үүний гор өнөөдөр гарч байна. Сонгуулийн өмнө шатахууны үнийг хүчээр барьдаг уламжлалтай болж байна. Үүнийгээ болих хэрэгтэй. Үнийг нь чөлөөлөх хэрэгтэй. Монгол Улсын хэмжээнд газрын тосны шатах тослох материалын 120 мянган тонн агуулахтай. Өөрөөр хэлбэл, улсынхаа сарын хэрэглээг ч нөөцлөх агуулах сав байхгүй гэсэн үг.

-Нийт 120 мянган тонн агуулахын нөөцийн хэдэн хувь төрийн мэдэлд, хэдэн хувь нь хувийн аж ахуйн эзэмшилд байна вэ?

-Нийт 120 мянган тонн агуулахын 108 мянган тоннын агуулахыг хувийн аж ахуйн нэгжүүд бүрдүүлдэг. 2017 онд Концессын гэрээгээр шатахууны агуулах барих асуудлыг Засгийн газар ярьж байсан. Бүр гэрээг нь үзэглэсэн. Гэтэл өнөөдрийг хүртэл хэрэгжихгүй байгаа. Энэхүү 100 мянган тоннын агуулахын ажил хэдэн хувьтай явж байгааг салбарын сайдаас асуух хэрэгтэй. Ер нь төр нефтийн үйлдвэр гэж ярихаас өмнө саваа бэлдэх хэрэгтэй. Нөөц бүрдүүлэх ёстой. Яг үнэнийг хэлэхэд Ц.Эрдэнэбаярын яриад байгаа Монгол Улс шатахууны тэдэн өдрийн нөөцтэй гэж хэлдэг мэдэгдлүүд нь баттай эх сурвалжийн мэдээлэл биш шүү. Тиймээс нэн тэргүүнд 2022 оны эхний улиралд багтааж Монгол Улсын Засгийн газар 100 мянган тонн агуулахаа ашиглалтад оруулах хэрэгтэй. Үнэндээ Монгол Улс тэрбум мод тарина гэж байхаар сая тонны шатахууны агуулах сав барих хэрэгтэй. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч НҮБ-ын индэр дээрээс тэрбум мод тарина гэж байхаар гуравхан сая иргэдийнхээ амьдралд тулгамдаад байгаа шатахууны асуудал, тэр дундаа агуулах савны асуудалд анхаарсан нь дээр.

-Хотын дарга хэдэн өдрийн өмнө мэдээлэл хийхдээ манайд 17 мянган тонн шатахууны нөөц байсан хэмээн мэдэгдсэн. Тэгэхээр нөөц байсаар байтал шатахуун импортлогчид хомсдол үүсгэсэн юм биш үү?

-Хотын дарга Д.Сумъяабазарын хувьд 17 мянган тонн шатахууны нөөц байсан гэж бүдүүн тойм мэдээлэл хийсэнд би хувьдаа харамсаж байгаа. Улстөрчид нэр хүнд олохын тулд, өөрөө баатар болж тодрохын тулд нийгмийн анхааралд байгаа асуудлаар баталгаагүй, судалгаагүй дуугардгаа болих хэрэгтэй. Үнэхээр 17 мянган тонн шатахууны нөөц байсан юм бол АМГТГ дээр аль аль компанийн ямар агуулах саванд байгаа талаарх мэдээлэл нь байх ёстой. Улсдаа томоохон агуулах эзэмшдэг Тэс, МТ, Петровис юмуу яг аль компанид байсныг нээлттэй зарлах хэрэгтэй. Тэр ч бүү хэл иргэд хонон өнжин хэдхэн шатахуун түгээх станцын гадаа дугаарлахаас өмнө зарлах хэрэгтэй биз дээ. Бүхэл бүтэн нийслэл хотыг удирдаж байгаа хүний амнаас тийм хариуцлагагүй үг гардаг байж болохгүй. Үнэхээр тийм хэмжээний нөөц байсан юм бол шатахуун импортлогч компаниуд нөөцөө гаргах ёстой. Ямар нэгэн байдлаар тооцоо судалгаатай, баримттай юм ярихгүй бол хэн нэгний цуурхлаар асуудалд хандаж болохгүй. Бүх зүйл цаасан дээр тооцоотой, нотолгоотой л байх ёстой.

-Шатахуун импортлогчид үгсэн хуйвалдаж үнээ нэмдэг асуудал яригддаг. Энэ тал дээр юу хэлэх вэ?

-Тэднийг үгсэн хуйвалдахаас өөр аргагүйд төр өөрөө хүргэдэг. Ерөнхийлөгчийн сонгуулийн өмнө “Роснефть” үнээ нэмээд нефть импортлогчдыг алдагдалд оруулж байна. Төр энэ асуудал дээр эрт төлөвлөж, бодлогын зохицуулалт хийгээд явчихсан бол өнөөдөр ийм байдал үүсэхгүй. Гэтэл компаниуд аргаа бараад дампуурлын ирмэгт ирээд 600 төгрөгөөр үнээ нэмэхээр төр тэднийг буруушааж байгаа нь утгагүй. Өнөөдөр шатахуун импортолж байгаа компаниудаас нэг нь л дампуурахад энэ салбарт томоохон доголдол үүснэ. Ер нь төр оролцоно гэдэг сайн менежер хийхийг хэлээд байгаа юм.

-Шатахууны үнийг дагаад өргөн хэрэглээний бараа бүтээгдэхүүний үнэ өсдөг. Эргээд шатахууны үнэ буурсан ч бараа бүтээгдэхүүний үнэ буудаггүй асуудлаас үүдэн иргэдийн нуруун дээр ачаалал ирдэг шүү дээ?

-Шатахууны хомсдолоос үүдэн үнэ нэмэгддэг асуудалд ШӨХТГ-аас анхаарал хандуулж ажиллах хэрэгтэй. Манай байгууллагаас хуурч шатахууны асуудлыг баталгаатай, нотолгоотой дэлгэн гаргаж ирж байсан. Гэтэл ШӨХТГ-аас хуурамч шатахуун Монголд байхгүй хэмээн мэдэгдэж байсан. Тэд ийм хариуцлагагүй мэдэгдэл хийж байхынхаа оронд шатахууны хомсдолоос үүдсэн үнийн хөөрөгдлийг арилгах ёстой. Өнөөдөр иргэд зөвхөн АИ-92 гэсэн шатахуунд ач холбогдол өгөөд байна л даа. Энэ төрлийн шатахуун Монгол Улсын нийт хэрэглээний 25 хувийг л эзэлдэг буюу жилд 400-500 мянган тонныг хэрэглэдэг. Өргөн хэрэглээний бараа бүтээгдэхүүний үнэ өсөх, тээврийн хөлс нэмэгдэнэ гэдэг бол дизелийн түлштэй холбоотой асуудал. Дизелийн түлшний үнэ тогтвортой, хомсдол үүсээгүй байхад үнэ нэмэгдэж байгаа асуудал бол үгсэн хуйвалдаж, зохиомлоор үнээ нэмсэн гэдэг асуудал хүнсний бүтээгдэхүүн импортолж байгаа комданиудтай холбоотой асуудал. Энэ компаниудыг ШӨХТГ шалгалт хийж торгох ёстой. Иргэд АИ-92 хомсдоод тээврийн хөлс нэмэгдсэн гэж ойлгоод байдаг. Тийм юм байхгүй, үнэ өсөх үндэслэлгүй гэдгийг манай байгууллага судалгаагаар тогтоосон. Мэргэжлийн хяналтын байгууллагууд энэ асуудалд анхаарал хандуулж, ажлаа хийх хэрэгтэй.

-Шатахууны чанартай холбоотой асуудлын талаар танай байгууллага байнга шүүмжлэлтэй ханддаг ч холбогдох төрийн байгууллагууд танай мэдээллийг үгүйсгэсэн хариу өгдөг нь ямар учиртай юм бол?

-Манай холбоо Шударга өрсөлдөөн хэрэглэгчдийн төлөө газартай хамтраад энэ оны дөрөвдүгээр сард шалгалтаар явсан. Бидний хувьд дээж авах процесст нь оролцсон. Түүнээс хойш ажлын дүгнэлт гаргах явц дээр Ашигт малтмал газрын тосны газрын алба хаагчид өөрсдөө оролцоод явж байсан. Энэ шалгалтаар шатахууны чанар үнэхээр муу байгаа гэсэн дүгнэлтийг Мэргэжлийн хяналтаас тогтоочихоод байхад Шударга өрсөлдөөн хэрэглэгчийн төлөө газрын дарга нь өөрөө “Монголд өнөөдөр хуурамч шатахуун байхгүй ээ” гээд өөрийнхөө хийсэн ажлыг үгүйсгэчихэж байгаа юм. Хоёрдугаарт, АМГТГ нь “Энэ ажлын хэсгийн дүгнэлт хууль бус” гээд өөрсдийнхөө явсан ажлыг бас үгүйсгэчихэж байгаа юм. Гуравт, Мэргэжлийн хяналтын байгууллагын дүгнэлтийг хүчингүй болгуулах гээд импортлогч компаниуд Захиргааны хэргийн шүүхэд хандсан. Хэрвээ энэ акт хүчингүй болох юм бол Монгол Улсад бензин, дизелийн түлшний чанар стандарт гэж яриад хэрэггүй.

-Цаашид дахин улсаараа шатахууны хомсдолд орохгүйн тулд бид юу хийх ёстой вэ?

-Шатахуун, шатах тослох материалууд нь Монгол Улсын стратегийн бүтээгдэхүүн. Энэ асуудал дээр яалт ч үгүй төрийн оролцоо чухал. Гэхдээ төр оролцоно гээд ирэхээрээ үнэ ярьдаг. Үнийг барих гэж оролддог. Тэгэхээр “Үнэ дагаж чанар юм уу, чанар дагаж үнэ юм уу” гэсэн асуудал урган гарна. Төр оролцохдоо хэрэглэгчдэдээ сонголт өгчих.

Өнөөдөр Монголд нефтийн үйлдвэрлэлийн тусгай зөвшөөрөлтэй найман үйлдвэр бий. Тэр найман үйлдвэр дээр үйлдвэрлэл явуулаад “Монгол 92” нэртэй шатахуун гаргачих. Үнэхээр ОХУ-аас импортолж байгаа сайн чанарын түлш байвал түүнийгээ “Роснефтийн түлш” гээд тодорхой үнэ тавьчих. Гарал үүсэл нь тодорхойгүй бүх төрлийн бензинийг нэг саванд хийгээд нэг үнээр шахдагаа л больчих юм бол хэрэглэгчид хохирохгүй гэдгийг бид удаа дараа хэлж байгаа. Энэ зарчмаар зах зээлийн сонголт өгөх хэрэгтэй. Гэтэл өнөөдөр төр хэтэрхий их туйлширч үнийг нь бариад байна. Өнөөдөр Монголд нефть импортолдог 118 компани бий. Тэдний дунд томоохонд тооцогдох 14 аж ахуйн нэгж байгаа. Тэдгээр компани Монгол Улсын нийт шатахуун, шатах тослох материалын 80 хувийг импортолж байна. Монгол Улсын төсвийн 15.5 хувийг бүрдүүлж байна. Тэдний хүчинд Монгол Улс шатахуунаар тасарчихгүй байгааг санах хэрэгтэй.

Өнөөдөр бид нефтийн үйлдвэр гээд яриад байгаа ч уг үйлдвэр хаанахын ямар технологиор шатахуун үйлдвэрлэж, боловсруулах юм бэ гэдэг асуудал ч тодорхой болоогүй байна. Монголын нефть энэ үйлдвэрийн технологийн шаардлагад нийцэж байгаа эсэх талаар хэн ч сөхөж ярихгүй байна. Энэхүү салбарын эрдэмтэд энэ асуудалд анхаарал хандуулах хэрэгтэй. Дэлхий дээр 4-5 төрлийн нефть бий. Монголын нефть тосорхог учраас бензинд зориулсан уу, дизель түлшинд зориулсан уу гэдгийг өнөөдөр нефтийн үйлдвэрийнхэн ч тайлбарлаж чадахгүй байна. Тэгэхээр бид нефтийн үйлдвэр гэж сүржигнэхээсээ өмнө улсын мэдлийн сая тонны шатахууны агуулахтай болчих хэрэгтэй. Ингэж чадвал Монгол Улс дотоодынхоо зургаан сарын хэрэглээг нөөцөлчихнө гэсэн үг.