Хүмүүнлэгийн их сургуулийн доктор, профессор Д.Уламбаяртай ярилцлаа.

-Афганистаны асуудал дэлхий нийтийн анхаарлын төвд байна. Талибан бүлэглэл Кабулд хяналтаа тогтоолоо. Талибан хөдөлгөөн, Талибан бүлэглэл гэхчлэн янз бүрээр бичиж байна. Тэд чухам хэн юм бэ. Юу хүсээд байна вэ?

-Афганистаны асуудал хүйтэн дайны үед ч, хүйтэн дайны дараах үед ч, ХХI зууны эхний хоёр арван жилд ч дэлхий нийтийн анхаарлын төв байсаар ирсэн. Афганистан нь Баруун өмнөд Азийн геополитикийн чухал цэг, бүр XIX зууны үеэс “great game” хэмээх Их Британи-Хаант Оросын нөлөөллийн хүрээний бүсэд өртөж байсан нутаг юм.

1990-ээд оны дундуур Афганистаны пуштун омгийн дунд лалын шашны тулгуур үзэл болох Шариатын хуулийг баримталж гарч ирсэн хэт туйлширсан радикал хөдөлгөөнийг Талибан гэж нэрлэдэг. Талибан гэдэг нь миний ойлгосноор “Аллахын үнэнч шавь” гэсэн утгатай юм болов уу. Шариатын ёсоор дундад зууны үеэс уламжлагдан ирсэн шашны бурангуй ёс жаяг, хэм хэмжээг өдөр тутмын амьдралдаа баримтлах явдал юм. Тэд 1996-2001 онд Афганистанд Засгийн эрх барьж, Аль-Кайда террорист байгууллага, Осама Бин-Ладентэй нягт холбоотой байсан, тэгээд юу болсныг бид бүгд сайн мэднэ. АНУ Талибан хөдөлгөөнийг 1996 онд, НҮБ 2001 онд террорист байгууллагын жагсаалтад оруулсан санагдаж байна.

Жо Байдены Засаг захиргаа 2021 оны есдүгээр сарын 11 гэхэд Афганистанаас цэргээ бүрмөсөн гаргахаа мэдэгдэж байсан. Гэвч наймдугаар сарын 31 болгож наашлуулсны дараа ялангуяа өнгөрсөн тавдугаар сараас тэдний байлдааны ажиллагаа эрс эрчимжлээ. Жо Байден 10-аадхан хоногийн өмнө хэлэхдээ “Бид 20 жилийн турш нэг их наяд ам.долларыг зарцуулж, хүн хүчний багагүй хохирол амссан. Афганистаны 300 мянга гаруй цэрэгтэй үндэсний армийг сурган бэлтгэж, орчин үеийн зэвсэг техникээр тоноглосон. Тэд одоо өөрсдийнхөө төлөө, улс орныхоо төлөө тэмцэх цаг нь ирсэн. Харин армийн санхүүжилтийг үргэлжлүүлнэ” гэж мэдэгдсэн нь талаар болов. Талибанчууд урьдчилан төсөөлж байгаагүйгээр богинохон хугацаанд Кабулд тайван замаар хяналтаа тогтоолоо. Тэдний хүсэл америкчуудыг Афганистанаас хөөн гаргаж хувь заяагаа афганчууд өөрсдийн бүрэн мэдэлд авахыг чухалчилж байсан болов уу.

-Афганистаны ойрын төлөв байдал ямар байдлаар өрнөх бол. Шинэ Засгийн газар хэрхэн яаж бүрдэхээр байна вэ?

-2014 оноос ерөнхийлөгчөөр ажиллаж байсан Ашраф Гани өөрийн бараа бологсдын хамт их хэмжээний бэлэн мөнгөтэй Арабын нэгдсэн Эмират улс руу дүрвэсэн тухай мэдээлж байна.

Афганистаны дэд ерөнхийлөгч Амрулла Салех Үндсэн хуулийн дагуу өөрийгөө тус улсын түр ерөнхийлөгчөөр зарласан ч тэрбээр ямар ч эрх мэдэл, хүч чадавх байхгүй юм. Афганаас Америкийн цэрэг, иргэдийг гаргах тодорхой төлөвлөгөө Жо Байдены Засаг захиргаанд байгаагүй тухай, сүүлийн 20 жилийн тэмцэл ямар ч үр дүнгүй өнгөрлөө хэмээн шүүмжилж байна.

Харин Талибаны хэвлэлийн мэдэгдлээс харахад тэд 1990-ээд оныхоосоо нэлээд өөрчлөгдсөн, аядуу болсон төлөв байдал ажиглагдаж байна. Төрийн байгууллагууд ажлаа хэвийн үргэлжлүүлж, эмэгтэйчүүдэд сурч боловсрох, ажил хөдөлмөр эрхлэх орчин нөхцөлийг бүрдүүлж, исламын хуулийн болон үндэсний соёлын хүрээнд нийцүүлэн засаг захиргааны бүтцэд орж ажиллах боломжийг олгоход бэлэн байна гэж тэд ярьж байна. Бүх талыг оролцуулсан засгийн газар байгуулж, энх амгалан байдлыг тогтоохоо амлаж байгаа. Талибаны тэргүүлсэн улс төрийн шинэ тогтолцоо, нээлттэй, хүртээмжтэй Засгийн газар байгуулахаа амлаж, мөн ямар бүтэцтэй, яаж ажиллах талаар яриа хэлэлцээ Кабулд хэдийнэ эхэлжээ. Ерөнхийлөгч асан Хамид Карзай, Үндэсний эвлэрлийн зөвлөлийг тэргүүлж байсан Гадаад хэргийн сайд асан Абдуллах Абдуллах зэрэг хүмүүс оролцож байгаа бололтой. Талибаны удирдагч гэх Муллах Абдул Гани Барадар Катараас Кандагарт ирсэн нь яриа хэлэлцээ эрчимтэй үе шатандаа орсныг харуулж байгаа байх.

Ер нь үндэсний эвлэрлийн засгийн газар л хамгийн зөв, боломжит гарц байх болов уу. Хамгийн гол нь Афганы асуудал Сири шиг олон жил сунжирсан иргэний дайн болж даамжрахгүй бололтой байна. Энэ тохиолдолд Афганистаны “дүрвэгсдийн давлагаа” гэсэн аюулаас урьдчилан сэргийлэх талтай.

-Афганистаны асуудалд Орос, Хятадын баримталж буй байр суурь сонирхол татаж байна...

-Хятадын ГХЯ “АНУ-ын цэрэг Афганистанаас яаран гарч буй нь Вашингтоны бодлого бүрэн дампуурсныг харууллаа. Энэ үйл явдал Афганчуудад улс орноо хөгжүүлэх чухал боломжийг олгож байна” хэмээн мэдэгдсэн байна лээ. Долдугаар сарын сүүлчээр Хятадын Дипломат албаны тэргүүн Ван И бээр талибаны төлөөлөгчдийг Тяньжинд хүлээн авч уулзсан нь тэднийг хүлээн зөвшөөрсөн үйл явдал болсон. Хятадын тал Афганистанд үзүүлэх тусламжаа үргэлжлүүлж, дотоод хэрэгт нь оролцолгүйгээр Афганд энхтайван тогтоох үйлсийг дэмжихээ илэрхийлжээ. Талибаны тал Шиньжан-Уйгурт сөргөөр нөлөөлөхгүй гэсэн амлалт өгсөн бололтой. Афганистан бол “нэг бүс-нэг зам” дэд бүтцийн санаачилгад хамрагдаж байгаа юм. Харин дараахан нь хийсэн АНУ-ын Төрийн нарийн бичгийн дарга Энтони Блинкений мэдэгдлээс харахад Афганы хэрэгт Хятадыг гүнзгий оролцуулах бодолтой байх шиг. ОХУ Кабулд ЭСЯ-аа хаахгүй, учир нь Талибаны тал баталгаа гаргаж өгсөн юм байна. Хамтын аюулгүй байдлын гэрээний дагуу Орос-Узбекийн хамтарсан хээрийн сургууль Афганы хилийн ойролцоо боллоо. ОХУ өнгөрсөн 10 жилийн дайнаас сургамж авч нэг их орооцолдохгүй байх. ЗХУ 1979 оны арванхоёрдугаар сард Афганистанд цөмрөн орж, цэргийн хүчээр түрэмгийлэн эзэлсэн нь олон улсын харилцаанд төлөвшөөд байсан 1970-аад оны намжмал байдлыг бүхэлд нь эвдэн нураасан. Тиймээс ч 1980 оны зуны Москвагийн олимпийн эсрэг ЗХУ, өрнөдийн орнууд хориг тавьсан юм. Москвагийн Олимпрд дэлхийн 81 улс орон ЗХУ-ын түрэмгийллийн улмаас оролцож чадаагүйг хүмүүс тэр болгон мэддэггүй. Дээрхтэй холбогдуулан АНУ болон Өрнөдийн орнууд ЗХУ-ын эсрэг эдийн засгийн томоохон хориг арга хэмжээг авч эхэлсэн нь ЗХУ-ын хувьд юуны өмнө үр тариа, хүнсний хангамжид ноцтой сөрөг нөлөө үзүүлж байсан юм. Ер нь Төв Азид геополитикийн шинэ нөхцөл буй болж эхэллээ. Туркменистаны байнга төвийг сахих статус ч хүндхэн байдалтай нүүр тулахаар байна. Харин Кабул Талибаны хяналтад орсны дараахан Ж.Байден мэдэгдэхдээ “Афганистан дахь АНУ-ын хүчин шинэ улс орон байгуулахыг, ардчиллыг цогцлоохыг огт зорьж байгаагүй. Афганистан дахь бидний цорын ганц үндэсний ашиг сонирхол бол Америкийн газар нутагт террорист халдлага үйлдэгдэхээс урьдчилан сэргийлэх байсаар ирсэн” гэсэн. Тэрбээр үргэлжлүүлэн, “Бидний стратегийн жинхэнэ өрсөлдөгчид болох БНХАУ, ОХУ-ын хувьд АНУ-ыг Афганистанд тодорхойгүй хугацаагаар олон тэрбум ам.долларыг үргэлжлүүлэн зориулаасай гэж хүсэх нь гарцаагүй юм” хэмээн нэмж хэлсэн байна.

-Афганистаны асуудлаар НҮБ-ын Аюулгүйн зөвлөл даваа гаригт яаралтай хуралджээ. “Их Долоогийн бүлэг” ч удахгүй цахим саммит хийхээр болсон. Энэ тухайд таны бодлыг сонсмоор байна?

-НҮБ-ын Аюулгүйн зөвлөл Афганистан дахь тэмцэл сөргөлдөөнийг нэн даруй зогсоож, эмэгтэйчүүдийн бүрэн, тэгш оролцоотой бүх талын төлөөлөл бүхий шинэ Засгийн газрыг байгуулахыг уриалжээ. Мөн Афганистаны олон улсын гэрээгээр хүлээсэн үүргийг шударгаар үргэлжлүүлж, афганистанчууд, гадаадын иргэдийн аюулгүй байдлыг хангах ёстой хэмээн мэдэгдсэн байна. Зөвлөлийн гишүүд Афганистанд хүмүүнлэгийн тусламж үзүүлэх хүчин чармайлтыг бэхжүүлж, “Талибан” болон Афганистаны бусад бүлэглэл, хувь хүмүүс аль ч улсын нутаг дэвсгэрт үйл ажиллагаа явуулж буй террористуудыг дэмжих ёсгүй гэдгийг мэдэгдсэн. Энэ маш чухал. Наймдугаар сарын 15-нд АНУ, Их Британи, Япон зэрэг 60 гаруй орон хамтарсан мэдэгдэл гаргасан. АНУ-ын ерөнхийлөгч Жо Байден, Их Британийн ерөнхий сайд Борис Жонсон ярилцаж “Их Долоогийн бүлэг”-ийн цахим саммит хийж бодлого, үйл ажиллагаагаа зохицуулахаар болсон. Зарим гүрнүүд Афганд үзүүлэх тусламжийн хөтөлбөрөө зогсоогоод байна.

-Британийн Засгийн газар Афганистанаас 20 мянган дүрвэгч хүлээн авч, суурьшуулах хөтөлбөр баталсан байна лээ?

-Тус улс гэхэд үе шаттайгаар Афганы дүрвэгсдийг хүлээн авахаар болж байна. Ерөнхийдөө Өмнөд Вьетнамын Сайгон хотоос америкчууд гарч байсан үеийн дүр зураг харагдаж байсан. Талибанчууд Кабулд хяналтаа тогтоосны дараа эмх замбараагүй байдал даамжирч, Хамид Карзай олон улсын нийсэх онгоцны буудал дүрвэгчдээр дүүрч байсан ч байдал аажмаар хэвийн болж байгаа бололтой юм.

-Өнгөрсөн 20 жилийн хугацаанд Афганистан дахь үндэстэн хоорондын мөргөлдөөний улмаас хичнээн хүн амь үрэгдсэн бэ?

-Эвслийн хохирогчдын тоо Талибан болон Афганистаны энгийн иргэдээс хамаагүй илүү бүртгэгдсэн байдаг юм билээ. АНУ-ын Brown их сургуулийн хийсэн судалгаагаар Афганистаны аюулгүй байдлын хүчний хохирлыг 69 мянга гэж тооцоолжээ. Энд амиа алдсан энгийн иргэд болон зэвсэгт босогчдын тоог тус бүр 51 мянга орчим гэж тогтоосон. 2001 оноос хойш эвслийн 3500 гаруй цэрэг амиа алдсан бөгөөд тэдний гуравны хоёр нь америкчууд бөгөөд АНУ-ын 20 мянга гаруй цэрэг шархадсан байна.

-Афганистаны домогт генерал Достум гэгч цэргээ засаж талибантай үзэх гэж байгаа гэсэн мэдээлэл байна. Энэ тухай дэлгэрүүлэхгүй юү?

-Абдул Рашид Достум бол Афганистаны узбек гаралтай нэртэй улстөрч. 2014-2020 онд Афганистаны тэргүүн дэд ерөнхийлөгчөөр ажиллаж байсан. Афганистаны үндэсний армийн маршал, Афганистаны “Исламын Үндэсний хөдөлгөөн” улс төрийн намыг үүсгэн байгуулагч, удирдагч хүн. Достум нь Зөвлөлт-Афганы дайны үед Зөвлөлтийн тал барьсан Засгийн газрын армийн гол командлагч байсан. 2001 онд Талибаныг засгийн эрхээс унагахад АНУ-ын тусгай хүчин, Тагнуулын төв газартай идэвхтэй хамтран ажиллаж байсан юм. Түүнийг Афганистаны дайн эхэлснээс хойш хамгийн хүчирхэг, хамгийн нэр хүндтэй цэргийн зүтгэлтэн гэж үнэлдэг юм билээ. Гэхдээ Талибанчууд орон даяар хяналтаа тогтоож өөрсдийн тэргүүлсэн, бүх талын оролцоотой Үндэсний эвлэрлийн засгийн газар байгуулах тухай яриа хэлэлцээ нэгэнт эхэлчихсэн цаг үед түүний оролдлого амжилт олохгүй болов уу. Нөхцөл байдал өөрчлөгдсөнийг ухаарах хэрэгтэй болж байна. Иргэний дайн үнэхээр уршигт үр дагавартайг Афганы улстөрчид, ард түмэн нь ойлгож байх шиг байна.

-Монгол, Афганистаны харилцааны талаар юу нэмж хэлэх вэ?

-Монгол, Афганистаны хооронд 1962 онд дипломат харилцаа тогтоосон байдаг бөгөөд 1978 он хүртэл ёслолын чанартай явж иржээ. Харин ЗХУ-ын дэмжлэгтэй 1978 оны Саурын хувьсгал буюу дөрөвдүгээр сарын коммунист хувьсгал Афганистанд ялсны дараа Бүгд найрамдах ардчилсан Афганистан улсыг байгуулж социалист чиг баримтлалтайгаар хөгжих болсон. Ер нь ЗХУ өөрийнхөө хил залгаа бүс нутгуудад социалист дэглэмтэй нөлөөллийн буфер байгуулах бодлогыг ямагт явуулж ирсэн байдаг. МАХН-ын Төв хорооны Улс төрийн товчооны шийдвэрийн дагуу БНМАУ-аас Бүгд найрамдах Ардчилсан Афганистан улсад суух байнгын ЭСЯ-ыг 1978 оны арванхоёдугаар сард Кабул хотноо нээсэн байдаг. Анхны суурин элчин сайд М.Даш бээр 1979 оны долдугаар сард Афганистаны Ардын Ардчилсан намын анхны Ерөнхий нарийн бичгийн дарга, Афганистаны Хувьсгалт Зөвлөлийн анхны дарга Нур Мохаммад Таракид Итгэмжлэх жуух бичгээ барьж байсан. 1970-1980-аад онд БНМАУ ЗХУ социалист хамтын нөхөрлөлийн орнуудтай гадаад бодлогоо уялдуулан зохицуулж байсны нэг жишээ нь дээрх баримт юм.

Монголын ЭСЯ анхандаа “Камбул” зочид буудалд байрлаж байгаад 1983 онд ЭСЯ-ны шинэ байрыг 99 жилийн хугацаагаар өмчилж, худалдан авч, нүүж орж байжээ. Улаанбаатар хотноо Афганистаны ЭСЯ БХЯ-ны хажуу талын тохилог хоёр давхар байранд байрлаж, афган оюутнууд Монголын Засгийн газрын зардлаар МУИС-д суралцаж байсан. 1983 онд Ю.Цэдэнбал даргын урилгаар, Афганистаны Ардын ардчилсан намын гурав дахь Ерөнхий нарийн бичгийн дарга Бабрак Кармаль, 1989 онд Ж.Батмөнх даргын урилгаар Бүгд найрамдах ардчилсан Афганистан Ард улсын хоёр дахь ерөнхийлөгч, Афганистаны Ардын Ардчилсан намын дөрөв дэх Ерөнхий нарийн бичгийн дарга Мохаммад Нажибулла нар Москвад айлчлаад дараа нь Монгол Улсад тус тус айлчилж байсан түүхтэй. Уг айлчлалаар БНМАУ-ын “капиталист бус хөгжлийн зам”-ын туршлага судалж, Сүхбаатарын одонгоор шагнуулаад буцаж байсан. Афганистанд иргэний дайн ширүүсч, нөхцөл байдал ноцтой хурцадсан үед 1992 онд хоёр тал ЭСЯ-аа албан ёсоор хаасан.

2003-2015 онд “Тогтвортой эрх чөлөө” ажиллагаанд, 2015-2021 онд “Шийдвэртэй дэмжлэг” ажиллагаанд Исламын Бүгд Найрамдах Афганистан Улсад АНУ-тай хамтарсан энхийг сахиулах ажиллагаанд Монгол Улсын Зэвсэгт хүчний бие бүрэлдэхүүн НҮБ-ын мандаттай оролцож үүргээ нэр төртэй гүйцэтгэсэн. 2015 онд манай ГХЯ Европын аюулгүй байдал хамтын ажиллагааны байгууллагатай хамтран зохион байгуулсан “Афганистаны дипломат албыг бэхжүүлэх нь” сэдэвт хоёр долоо хоногийн сургалт-семинарт Афганы 10 гаруй дипломатчид оролцсон. 2018 оны дөрөвдүгээр сард Улаанбаатар хотноо зохиогдсон “Гадаад бодлогын шийдвэр гаргах механизмыг боловсронгуй болгох асуудал: Монгол Улсын жишээн дээр” сэдэвт олон улсын бага хуралд Афганистаны Стратегийн судалгааны газрын Ерөнхий захирал др. Фарамаз Таммана, Афганистаны ГХЯ-ны Бодлого, стратегийн газрын дэд захирал Азизулла Омар гээд төлөөлөгчид оролцож байсныг санаж байна. Миний бие тухайн үед энэ хуралд оролцож байсан юм. Монгол Улс 2014 онд Афганистанд суух Монгол Улсын элчин сайдаар дари хэлтэй, мэргэжлийн дипломатчийг томилсон байдаг. 2018 онд Исламын Бүгд Найрамдах Афганистан Улсаас Монгол Улсад Бээжингээс хавсран суух элчин сайд нь Итгэмжлэх жуух бичгээ барьж байв.