Өнгөрсөн долоо хоногийн сүүлээр Төрхурхын амыг зорилоо. Нар Налайхын дээгүүр дөнгөж мандаж байхад хотын төвөөс гарсан төд удалгүй зорьсон газраа хүрч очсон юм. Энд хатуу хөлд хорио тавигдаж амралтын газруудын зарим нь үүдээ нээжээ. Ойрын өдрүүдэд нийслэлийн ойр орчимд хур тунадас элбэг байсан. Энд ч голын ширгээр цэцэгс алаглаад өнгө сайхан засжээ. Хөл хорионд удсан иргэд голын эрэг дагаад бургасны захаар сууцгаагаад салхилж байна. Наагуур цаагуур нь адуу мал бэлчиж, нялх унага, тугал оодогнож гүйлдээд, хахир хавар ард үлдэж, дэлгэр зун усны шувуудын ганганаатай хамт Төрхурхын аманд айлчилжээ.

Энд газар ашиглах зөвшөөрөлтэй олон байгууллага бий. Нийслэлээс ойрхон, байгалийн үзэсгэлэн бүрдсэн энэ хангайд аж ахуйн нэгжүүд гол төлөв амралтын газар байгуулахаар хашаа хатгасан бололтой юм. Гэр бүлээрээ очоод хэд хоноод эргэхэд үзэх харах юм ихтэй баян хангай бол Төрхурхын ам. Амрагчид дээшхэнээ жаахан өгсөөд л самар жимс түүчихнэ. Зургадугаар сар цухуйхад бөхчүүд баяр наадмын бэлтгэлдээ гарчихна. Өдөр бүр шахуу л барилдаанууд болно. Амарсан хэн бүхэн очоод сонирхох бүрэн боломжтой. Заавал Тэрэлж гэж хол явах шаардлагагүй хотоос зүүн тийшхэнээ гараад л хямд төсөр зардлаар байгалийн сайханд алжаал тайлж амраад ирэх боломж Төрхурхын аманд байх юм.

Уул, устай байгалийн үзэсгэлэн бүрдсэн энэ баян хангай руу хар зам тавьчихвал аялал жуулчлал ч амархан хөгжихөөр санагдсаныг энд онцолъё. Зуны цагт бол зам нь бартаа саад ихтэй тул жижиг машин явахад төвөгтэй юм билээ. Хонхороос дээшээ хэдхэн километр л хар зам тавьчихвал жижиг тэрэгтэй хэн ч очиж байгалийн сайханд адуу, мал харж сүү, цагаа эргүүлж байгаад буцах боломж бүрдэх юм байна.

Аж ахуйн нэгж, иргэд ч хэсэг, хэсэг газар хашаа хатгажээ. Зарим нь амины орон сууц барихаар төлөвлөсөн бололтой юм. Суурийг нь цутгаад үлдээчихэж. Зарим нь хоосон газраа төмөр хайсаар хашаалаад орхисон харагдана лээ. Харин нэг ширхэг нь л хэдэн зууны мянгаар үнэлэгдэх хайсыг хамгаалах харуулын хүмүүс энд бараг байдаггүй юм байна. Хэн дуртай нь очоод хайс хулгайлаад ачаад явчихаар юм билээ. Өндөр байшин босгочихсон зарим газрууд нь камер байршуулсан хэдий ч шөнө дөлөөр том машин хөлөглөсөн хэн нэгэн хайс ачаад явчихад урт гартны араас хөөцөлдөх боломж хомс санагдсан юм.

Энд хайс хатгасан хэд хэдэн аж ахуйн нэгж, иргэд хулгайн гэмт хэргийн хохирогч болжээ. Нэг жишээ татахад л хашааных нь 35 ширхэг хайсыг зориулалтын төмөр таслагч ашиглаж тайраад ачаад явчихаж. Тус байгууллага өнөөдрийн зах зээлийн ханшаар тооцвол багадаа гурван сая орчим төгрөгийн хохирол амссан байна.

Улс тусгай хамгаалалттай газраа ямар ч нөхцөлд хамгаалдаггүй юм байна. Бид ойн цагдаатай нь уулзахаар очиход гэртээ эзгүй байв. Эхнэртэй нь таван үг солиход “Эзэмшлийн газраа хамгаалах нь та нарын үүрэг. Бид нар ойгоо хамгаална.Та нарын газар бид нарт ямар хамаатай юм” гэж аашлаад цаашаа эргэж байна. Түүний хэлж байгаагаар бол нийслэлээр орох гарах хөдөлгөөнийг бүрэн хязгаарлаж, хатуу хөл хорио тогтоосон үед бүлэг хүмүүс Төрхурхын аманд очиж хэсэг газрыг хашаалсан гэнэ. Ойн цагдаа ч тахал дэгдсэн үед бөөнөөр цугларахгүй байхыг анхааруулахад нэр бүхий сайдын хашаа барьж байна гэж өөдөөс нь хэгжүүрхсэн тухай хэллээ.

Цар тахлын нөхцөл байдлаас шалтгаалж нийслэл даяар хатуу хөл хорио тогтоосон үед улсын тусгай хамгаалалттай газар нутаг эзгүйдсэн нь дээрх жишээнээс тодорхой харагдаж байна. Ойн цагдаа нь ч, тухайн бүс орон нутаг хариуцсан төлөөлөгч нь ч тоохгүй хаячихаж. Тууврын адуу, үхэр ч иргэдийн хашаалсан газарт нэвтэрч сүйтгэсэн харагдана лээ.

Харин хатуу хөл хорио үйлчилдэггүй эрхтэн, дархтанууд нь дуртай газраа хашаа хатгаж дураараа авирлаж. Ойн хамгаалагч нарын хэлж байгаагаар бол өнгөрсөн оны арваннэгдүгээр сарын сүүлээр дээрх хүмүүс хашаа хатгасан гэнэ. Тэд “Шөнө дөлөөр ч хайс ачсан машин замаар өнгөрвөл бидэнд сонсогдоно. Сүүлд хөл хориотой үед хашаа хатгасан улс хүмүүсийн хайснаас авсан байж магадгүй. Бидний хажуугаар хайс ачсан том машин өнгөрөөгүй” гэсэн юм. Өдөр бүр Төрхурхын ам хавиар эргэж тойрдог түүний хэлж байгаагаар бол хатуу хөл хорио тогтоосон үед дураараа авирласан нэр бүхий сайдын хүмүүс бусдын эд хөрөнгөд халдаж, хэдэн саяар хэмжигдэх хохирол учруулсан байх өндөр магадлалтай байгаа юм. Хайс алдагдсан хашааны дэргэдүүр очиход нээрээ л том машин хөлөглөсөн хэн нэгэн хүрэхэд тун бэрх замтай санагдсан юм. Сүүлд баригдсан нэр бүхий сайдын хашаа ч хулгайн гэмт халдлагад өртсөн хашаанаас саахалтын зайд л байрлах юм билээ. Гартаа бүлтэйхэн хэдхэн нөхөр л нар жаргах үест хүний нүд хариулж байгаад тайрсан хайсыг үүрээд гүйчихсэн болов уу гэмээр. Магадгүй хөл хорионы үед бусдын хөрөнгө эзэнгүйдэхийг урьдчилан тооцоолж, тэр үеэр хашаагаа хатгасан юм шиг. Ийм ч сэдэл агуулж төмөр тайрах зориулалтын багажаар тоноглож хөл хорионы үед Төрхурх руу очсон болов уу гэмээр. Ямартаа ч хөл хорионы тусгай хамгаалалттай газарт байршсан бусдын өмч хөрөнгө эзэнгүйдсэн нь илэрхий анзаарагдаж байна. Ойн цагдаа нь цаагуураа самарчидтай хөөцөлдөөд, бусдын өмчид анхаарч амжаагүй аж. Тухайн нутаг дэвсгэр хариуцдаг хэсгийн төлөөлөгч ч хэдэн саяар үнэлэгдэх бусдын өмч хөрөнгөд анхаарсангүй, хүнийрхэж цэвдэг сэтгэл гаргаж. Үр дүнд нь төрийн шийдвэрийг ягштал биелүүлж хатуу хөл хорионд гэртээ нам суусан иргэд хулгайн гэмт хэргийн хохирогч болж, хэдэн сая төгрөгөө салхинд хийсгэжээ.

Цаашид ч ийм төрлийн гэмт хэрэг гарч, иргэд хэдэн сая төгрөгөөр хохирохгүй гэх баталгаа алга. Тусгай хамгаалалтай газар нутгаа урт гартнуудаас ангид байлгахад амархан л санагдах юм. Төрийн өмнөөс үүрэг гүйцэтгэж байгаа цагдаа нар хааяа ч болов эргэж тойроод байвал урд гартнууд үзэгдэхээ болино доо, тэр орчмоор.