Аль ямар ч улс, үндэстний төв төрд өөрт нь байж болох зохистой хэмжээ, бүтэц, тоон харьцаа гэж бий. Энэ үүднээс үзэхүл төр, засгийн хэмжээ нь илт томдсон орон бий. Яг таарсан гэгдэх нь бий. Мөн хэтэрхий жижигдсэн нь байдаг. Практик дээр энэ нь ерөнхийлөгчийн алба, Ерөнхий сайдын алба, яамдын тоо, парламентын гишүүдийн тоог зарим оронд цомхотгон цөөрүүлэх, зарим оронд нэмэж томруулах замаар байнгын хөдөлгөөнийг үүдэх шалтгаан болж “мөнхийн асуудал” маягаар илэрч иржээ. Төр, засгийн нэг тогтолцооноос огт өөр тогтолцоонд шилжих үед төрийн хэмжээ гол төлөв эсвэл “зохистойгоор” томорч, эсвэл “зохистойгоор” жижгэрч байдаг.

Төр, засгийн нэг тогтолцооны хүрээнд нийгмийн хөгжлийн явц, онцлог, удирдах, зохион байгуулах үйл ажиллагааны автоматчилт,оновчтой зохион байгуулалттай холбоотойгоор төр, засгийн хэмжээг хэд хичнээнч хувиар багасгаж бас болно. Дэлхийн аль ч өнцөг, буланд ажиглагддаг удирдлагын зардлын буурах хандлага бол нийгмийн хөгжлийн нэгэн бодит зүй тогтол юм. Үндэсний төрийн удирдлагын зардал буурч буй эсэхийг энэ зүй тогтлын үүднээс судалж, түүнд зохистойгоор нийцүүлж байх нь төв төрийн өөрийн нь нэг үүрэг, функц юм. Татвар төлөгчдийн мөнгөнөөс (улсын төсвөөс) санхүүжилт авч байх төрийн бодит эрх, эрхийн бололцоо бол чөлөөтэй, дур зоргын хэмжээ, хязгааргүй зүйл огт биш. Хэмжээ, зардал нь илт томдсон нүсэр, том төр бол мөн л эрхийн харилцаан дахь том зөрчил болно.

Үндэсний төрийн зохистой (оптималь) хэмжээг олох, тогтоох, зөвхөн мөнхүү бодит хэмжээг үндэслэн хууль гаргаж мөрдөж байх нь тухайн  үндэстний улс төрийн соёлын нэгэн үзүүлэлт юм. Ингэхлээр төв төрийн хэмжээний талаарх асуудал бол судалгааны мөнхийн нэгэн чухал сэдэв мөн болно. Энэ далимд дурдахад “Шинэ үндсэн хууль ба бодит эрхийн ялгаа, харьцаа”, “Сонгуулийн хуулиуд ба иргэдийн сонгох эрхийн харьцаа”, “Өмч хувьчлалын хууль ба иргэдийн өмчлөх эрхийн харьцаа”, “Төрийн байгууллагад ажиллагчдын цалин хөлсний хэмжээг тогтоосон хуулиуд ба тэдний бодит эрхийн ялгаа, зөрөө” гэсэн сэдвүүд судлаачаа хүлээсээр удаж байна.

 

 

Албан байгууллага нэг бүрийн үйл ажиллагааг намын төлөөлөгч, төрийн төлөөлөгч хоёр зэрэгцэн удирдах болсноор удирдлагын зардал бүр ч ихээр нэмэгдсэн байна. Төр ба нийгмийг ардчилснаар эл дутагдлыг арилгах шинэ их боломж нээгдсэн хэдий авч энэ талаар дорвитой ажил өнөөг хүртэл хийгдсэнгүй. Иргэдийн эдийн засгийн үйл ажиллагаа, бизнесийн санаачлагыг аль болохоор чөлөөлөх, төрийн зардлыг багасгах, улсын төсвийн хөрөнгийг гол төлөв иргэдийн нийгмийн асуудлыг шийдвэрлэхэд зарцуулах, хүнд суртал ба хээл хахуультай ширүүн тэмцэл хийх нь зах зээлийн харилцаа, чөлөөт үйлдвэрлэгчдийн төлөвшилд нэн чухал үүрэг, рольтой юм. Ялангуяа  МАХН улсын Их Хуралд олонхи болж, засгийн газрыг дангаараа байгуулсан он жилүүдэд удирдлагын зардал асар их болж байжээ. Жишээ нь 1992 онд (Жасрайн засгийн газрын үед) Монголын салбарын яамдын тоо 17-д хүрчээ. Харин 1996 онд (Энхсайханы засгийн газрын үед) яамдын тоо 9 болж буурчээ. Гэтэл 2000 онд (Энхбаярын засгийн газрын үед) салбарын 11 яам, дээр нь бараг яамны хэмжээний төсөв, зардал бүхий 60 гаруй агентлаг, газрууд ажиллаж, бас яам бүр орлогч сайдтай болжээ. Ингэснээр засгийн газрын жилийн төсөв, зардал 70 гаруй тэрбум төгрөг болсон байна. Төрийн түшмэдүүдийн тоо хатуу үндэслэлгүйгээр хэт олшрох, тэд хангалуун амьдрахын төлөө албан тушаалаа урвуулан ашиглах, байнгад тансаглах, унаа, хангамжаараа уралдах чигт түлхсэн хуучны эл инерци, улс төр-бизнесийн бүлэглэлийн эл “шинэ санаачлага” нь хэрэг дээрээ хүн амыг ядууруулах, ялангуяа эмзэг гэгдэх бүлгийг толгой дараалан гуйлгачин болоход хүргэж байна. Төрийн хэмжээ хэтэрхий томорсноор төрийн албанд ажилладаг бага цалинтай албан хаагчдын тоо мөн олширч тэдний эгнээнээс эмзэг бүлэг сэлбэгдэж эхэллээ.

 

 

Ийм тооцоо, судалгаа хийж чадах мэргэжилтэнгүүд бэлхнээ байсан. Энэнд ашиглаж болох баримт, материалууд ч байсан. Ингэхийн чухлыг зааж, хэлж байсан судлаачид ч байсан. Үндсэн хуулийн төсөл дээр ажиллаж байсан зарим хүн ийм санал гаргаж, бүр шаардаж ч байсан. Гэвч тэр үеийн Улсын Бага Хурал, түүний байнгын хороодын удирдлага огт хөдөлж өгөөгүй юм. Жишээ нь миний бие үндсэн хуулийн төслийг боловсронгуй болгох ажлын хэсэгт оролцож байхдаа 1991 оны 9-р сарын 3-нд тэр үеийн Улсын Бага Хурлын Эдийн засгийн Байнгын хорооны дарга асан М.Энхсайханаас энэхүү “Монгол улсын их Цааз” төслийн дагуу байгуулагдаж болох төв төрийн тогтолцооны ойролцоо зардал, төсөв юу болохыг лавласан юм. “Тийм тооцоо, судалгаа одоогоор хийгээгүй байгаа” гэж тэрээр хариулсан. Тэгэхлээр нь Үндсэн хуулийн төслийн “Оршил”, I бүлэг, III бүлэг дээр ажиллаж байсан манай хэсгийн ахлагч С.Баярт хандаж хичнээн ойролцоо ч атугай ийм тооцоо хийх нь чухал болохыг сануулж, учир холбогдлын талаар нилээд зүйл ярьсан юм. Мөнхүү дэд хэсгийн нарийн бичгийн даргаар ажиллаж байсан Ганболд хэмээх хүнд С.Баяр энэ талаар үүрэг өгч ойролцоо тооцоо хийлгэхийг (Эдийн засгийн Байнгын Хорооны шугамаар) даалгасан болно. Английн Парламентын гишүүн хүн сард ойролцоогоор 2000 фунт стерлингийн цалин авдаг бөгөөд энэ нь Английн салбарын яамдын дунд зиндааны түшмэдийн цалинтай хэмжээгээрээ ойролцоо болох тухай, иймэрхүү харьцаа, жишгээр УИХ-ын гишүүний цалинг тогтоож болох тухай тэр үед бид ярилцаж байж билээ. 1991 онд Оросод төлөх их өрийн тухай, тэрхүү зээлийн хүүгийн тухай, 1990 оноос хойш авсан зээл, тусламжийн тухай, үндэсний эдийн засгийн их уналтын тухай (1991 оны байдлаар Монгол улсын нийгмийн үйлдвэрлэлийн нийт хэмжээ 1985 оны түвшинд хүртлээ буурсан байлаа) ихэд яригдаж удирдлагын зардлыг байж болох доод хэмжээнд нь хүргэхийн чухлын талаар ярьж, шуугиж байсан юм. Гэвч шинээр төрөх гэж буй төрийн тогтолцооны өртөг, зардлын талаарх эл нэн чухал асуудал улс төрийн их хийрхлийн манан дунд бүүдгэрэн бүүдгэрсээр алга болсонд миний бие өнөөг хүртэл харамсаж явдаг .

 

 

1994 оноос хойшхи 10 жилийн дотор манай улсад удирдлагын үргүй зардал тун их өслөө. Энэнд нөлөөлж байгаа хүчин зүйлүүдийн нэг бол төрийн түшмэдүүдийн ихэд шохоорхох болсон импортын техник хэрэгсэл, тэдгээрийг “шахаж” өгч байгаа өндөр үнэ, уг техник хэрэгслүүдийн ихэнхийн чанарын найдваргүй байдал, тэдгээрийн хүчин чадлын ашиглалтын нэн доогуур үзүүлэлт, зарим хэсгийг нь зөвхөн үзүүлэн төдий байлгаж, хадгалж байгаа үрэлгэн, нэрэлхүү зан юм. Зориулалт ба хүчин чадлын нь дагуу огт ашиглагдахгүй байсаар хаягдаж байгаа техник, хэрэгсэл ч цөөнгүй байна. Аль ямар ч зиндааны даргын өрөө өнөөдөр импортын үнэтэй ширээ, сандалтай, компьютер , принтертэй, факсын аппараттай, үнэтэй телефон утастай, дарга өөрөө гар утастай, үнэтэй радио хүлээн авагч, телевизортой болж байна. Дундаас дээш тушаалын дарга хүн үнэтэй жийп машин унахгүй бол “унаагүй” гэгдэх шахам болжээ. Ядуу, буурай орны татвар төлөгчдийн мөнгөөр ингэж туйлах нь дарга, түшмэдүүд бодит эрхээ хэтрүүлэн эдэлж, хууль зөрчиж байгаа ноцтой хэрэг мөн болно.

Манайд үйл ажиллагааны тухайн хүрээндээ огт хэрэггүй шахам дарга нар олон байна. Цалингийнхаа 10-20 хувиар нэмэгдэл авдаг эрдэмгүй “эрдэмтэд” сүүлийн 10 жилд борооны дараах мөөг шиг олон боллоо. Тэд шинэ мэдлэг үйлдвэрлэх нь бүү хэл ердийн сурах бичгийн түвшний, хэн бүхний мэдэж байваас зохих мэдлэг, мэдээллийн доод хэмжээ ч тэдний 95 хувьд нь огт байхгүй байна. Ингэхлээр тэд улсын төсөвт шигдсэн хачиг, хувалз мөн болно. Энэнийг түүж хаях, улсын төсвийг празитаас цэвэрлэх засгийн газар Монголд төрөх найдвар тасраад удаж байна. 10-20 хувийн нэмэгдлийн хэлбэрээр тэдний сар бүр завшин авч байгаа мөнгө бол улсын хэмжээний жилийн дүнгээрээ асар их хөрөнгө юм. Тэр их хөрөнгийг өөр зүйлд ашиглавал шударга ёсонд нийцэх билээ.