Ерөнхий сайд асан М.Энхсайхантай цаг үеийн асуудлаар ярилцлаа.

---

-Ерөнхий сайд нь Ерөнхийлөгчтэй нийлж зүтгүүлээд хууль батлуулж УИХ-ын даргыг суудлаас нь буулгалаа. УИХ эрхэндээ халдуулсан, УИХ засгийн халаасанд орсоны нотолгоо гэх мэт байр суурь дуулдаж байна. Энэ үйл явдлыг та яаж харж байна вэ?

-Би сүүлийн үед өрнөсөн энэ үзэгдлийг арай өөдрөгөөр төсөөлж байна. УИХ-ын даргыг хууль батлаад олонхоороо чөлөөлсөн. Энэ үйлдэл зөвхөн Ерөнхийлөгч, Ерөнхий сайдын зүгээс хийсэн хэрэг биш. М.Энхболд хууль ёсыг мөрдүүлэх ажлыг төгс хийлгэсэн. Тэрэнд нь талархаж байгаа. Төрийн хариуцлагатай албан тушаал хашдаг хүмүүс хэн нэгний дарамт, шахалтаар албан тушаалаа өгөөд байж болохгүй. Нэгдүгээрт тавигдах зарчим нь энэ л дээ. Тийм учраас хууль ёсоо мөрд гэсэн хатуу байр суурин дээр бат зогсч, өөрсдөөр нь хууль өргөн бариулж, олонхын саналаар суудлаасаа буусан нь М.Энхболдын гавьяа. Нийгэмд үлдээсэн маш чухал дохио. Бүх зүйл хууль ёсоор өрнөх ёстой шүү гэдгийг харуулчихлаа. Одоо үйл явдал цааш яаж өрнөхийг харъя.

-Өөрсдийг нь удирддаг даргын асуудлыг Ерөнхийлөгч, Ерөнхий сайдын зүгээс оруулж ирэхэд УИХ-ын гишүүдийн хэн нь ч “Ингэж болохгүй шүү, болиорой та нар” гэж дуугарсангүй, парламентын дархлаа алдагдсаны илрэл гэсэн тайлбар бас бий. Энэ тайлбартай санал нийлэх үү?

-Би болж байгаа үйл явдлыг аль болох хүнээс зайлуулж харахыг эрмэлзэж байна. Тэр хүн тэгж тоглож байгаа гэж хараад явбал бид дэндүү явган болчихно. Манай төрийн тогтолцоонд өөрчлөлт хийгдэх ёстой юу гэвэл хийгдэх ёстой. Том процессоор нь харвал өөрчлөлт хийх гээд бие биеэ буруутгаж байгаа үйл явц өрнөж эхлэв үү гэж ажиглаж сууна. Дунд нь эрүүл ухаан эрхбиш байгаа биз. Засч, зөв зүг рүү нь эргүүлээд явах байх.

 

ШХАБ-Д ЭЛСВЭЛ ЭДИЙН ЗАСГИЙН АШИГГҮЙ, ХООСОН ГОРЬДЛОГО

-Цаашид яахыг харна гэснээс УИХ-ын даргыг чөлөөлсний дараа, залгуулаад ШХАБ-д элсэх нь зөв, буруу гэсэн яриа эхэллээ. ШХАБ-д элсэх эсэх дээр таны байр суурийг сонсъё?

-Үгийн завдалгүй ШХАБ-ыг муухай гэж ярихын эсрэг байгаа. ШХАБ байгуулах ажил 1996 оноос эхэлсэн. Ихэнх нь Төв Азийн шинэ тутам байгуулагдсан улс орнууд байсан л даа. Өөр зуураа итгэлцэл муутай, хил хязгаарын зөрчилтэй нөхцөлд энэ байгууллагыг үүсгэх ажил хийгдэж эхэлсэн. Казахстан, Узбекистан, Тажикстан, Хятад, Орос улсуудын хооронд өчнөөн асуудал байсныг үгүйсгэхгүй. Байр сууриа ойртуулах үүднээс анх Шанхайн тав гэсэн санаачилга ШХАБ-ыг байгуулахаар явсан. Явсаар 2001 он хүрч байж ШХАБ байгуулсныг албан ёсоор зарласан юм. Монголын хувьд шинэ тутам байгуулагдаж байгаа Төв Азийн улс орнуудтай харьцуулахад эртний түүхтэй, төрийн уламжлалтай улс. Түүнээс гадна хөрш зэргэлдээ улсуудтай улс төрийн ямар нэгэн зөрчилгүй. Хил, газар нутгийн зөрчил, маргаангүй. Ийм шалтгаанууд байсан учраас ШХАБ-ын эхний давалгаанд оролцоогүй. Төрийн түүхтэй байсны л нэг жишээ. Тийм учраас ШХАБ 2001 оноос хойш аль чиглэл рүүгээ илүү хөгжиж явна вэ гэдгийг л ажиглах ёстой.

-Аль чиглэл рүүгээ илүү хөгжиж байгаа юм бол?

-ШХАБ-ын гаргасан бүх баримт бичиг интернэт дээр бий. Гаргасан баримт бичгийг нь сөхөж харах хэрэгтэй.

-ШХАБ-аас гаргасан бичиг баримтуудыг хараад жишээ нь та юу бодож байна. Болгоомжилж эргэлзээ төрүүлэхээр би-чиг баримтуудаас нь сонирхуулаач?

-Санаа зовох асуудлууд бий. Жишээ нь, ШХАБ-д гишүүнээр элсэхийн тулд гаргасан бүх л баримт бичиг, мэдэгдэл, хэлэлцээрүүдийг нь тухайн улс хүлээн зөвшөөрөх ёстой.

Тэр олон баримт бичгийг хүлээн зөвшөөрөх үү, үгүй юу гэдгийг судлахгүйгээр орно, орохгүй гэдэг асуудал ярьж манаргаж болохгүй. ШХАБ-ын орнууд найман гишүүнтэй. Ихэнх нь авторитар дэглэмтэй. Дэглэмээ хамгаалахын тулд иргэдийн чөлөөтэй бодох, үйл ажиллагаа явуулах эрх чөлөөнд халддаг явдал бий. ШХАБ-ын хүрээнд тэд нэг хэлэлцээр байгуулсан байдаг юм. Терроризм, сепаритизм, экстремизм гэсэн гурван зүйлтэй хамтарч тэмцэх агуулгатай хэлэлцээр. Шан-хайн конвенц гэсэн нэртэй. Тэр конвенцээр авторитар дэглэмтэй санал нэгдээгүй ямар ч хүний эсрэг ШХАБ-ын гишүүн орнуудын нутаг дэвсгэрт гүйцэтгэх ажиллагаа явуулж болно. Нэг талынх нь хүсэлтээр тухайн оронд үйл ажиллагаа явуулж болохоор харагдаж байгаа. Авторитар дэглэмтэй улсуудын өөрс-дийгөө хамгаалах гэж буй оролдлогыг бид буруутгаад яахав. Харин бидний үнэ-лэмжид нийцэх эсэхийг бодох учиртай. Бид ШХАБ-ын гишүүн орнуудын удирдагчдын эсрэг юм яриад суугаа хүмүүсийг бариад өгдөг орон мөн үү. Дамжуулаад явдаг улс мөн үү. Яг үүнтэй адил үйл явдал гэвэл манайд өнгөрсөн онд болсон турк багшийн хэрэг. Турк багшийг золтой л ачуулаад явуулчихаагүй. Оросын эрх баригчидтай санал нийлдэггүй Монголд амьдардаг орос хүний эсрэг ажиллагаа явагдаж болно гэсэн үг. Хятад юмуу бусад улс орны эрх ашигт нийцэхгүй зүйл ярьж байгаа хүний эсрэг үйл ажиллагааг Монголд хийж болохоор гэрээ хэлэлцээр л дээ.

-Санаа зовох өөр ямар асуудал байна?

-ШХАБ-ын гишүүн ор-нуудын боловсролын салбарт хамтарч ажиллах гэрээ гэж бий. Бие биенийхээ туршлага мэдээллийг солилцоно, үе үе эрдэм шинжилгээний бага хурал гэх мэт арга хэмжээ зохион байгуулна. Гишүүн орнуудын төрийн байгууллагын туршлагыг солилцоно. Туршлага солилц-сон мэдээллийг сургалтын хөтөлбөрт оруулж байна гэсэн утгатай үүрэг бас бий.

-Сургалтын хөтөлбөр гэхээр дунд сургуулийн сурах бичигт авторитар дэглэмтэй улсуудын төрийн байгууллагын туршлагыг оруулна гэсэн үг үү?

-Тэгнэ. Өөрөөр хэлбэл бид боловсролын тогтолцоо, системдээ авторитар тогтолцоотой орнуудын түүх, үнэлэмжээр өөрчлөлт оруулах уу, үгүй гэсэн асуудал үүснэ. Үр дүнгээр нь харах юм бол Монгол ШХАБ-ын орнуудын дундах ардчиллын арал болчихоод байгаа. Өөр бас нэг гэрээ бий. Мэдээллийн аюулгүй байдалд хамтран ажиллах тухай гэсэн гэрээ. Өнөөдөр болж буй мэдээллийн дайнд санаа зовж буйгаа илэрхийлсэн гэрээ. Гэхдээ болж байгаа үзэгдлийг сөрж зогсохын тулд хамтарч ажиллана гэсэн утгатай. Мэдээллийн ертөнцөд өрнөж буй зүйлсийг зөвхөн ШХАБ-ын гишүүн орнуудын хүсэл зоригт нийцүүлж харвал хэр зөв алхам болох вэ?

-Яаж ч бодсон зөв алхам биш л дээ. Дэглэмээ хамгаалсан зүйлсийг нь л дэмжинэ, бусдыг нь үгүйсгэж хүлээн зөвшөөрөхгүй гэсэн үг биз дээ?

-Тэгж ойлгож болно. Мэдээж авторитар дэглэмийг хамгаалах тухай мэдээлэл эхэнд тавигдана. Тэр орчинд зохицох эсэхээ бодох ёстой. Ингээд харахаар хэрвээ ШХАБ-ын гишүүн болвол дотоодын маш олон хууль, тогтоомжид өөрчлөлт хийх хэрэг гарна. Хийгдэх өөрчлөлтийн чиг нь тодорхой. Ерөнхийдөө авторитар дэглэм рүү хандана. Хуучин түүх хүртэл сонин байдалд орох байх. Өөрөөр хэлбэл орно, орохгүй гэж маргалдахаасаа өмнө энэ байгууллагын гаргасан баримт бичгүүдийг салбар, салбарынхан сайтар судлах ёстой. Тэгж байж саналаа хэлэх учиртай. Түүнээс биш байгууллагыг нь үгүйсгэх хэрэггүй. Тэдний дунд хэрэгтэй ажлууд байгааг үгүйсгэхгүй. Гэхдээ бид очоод толгойгоо шургуулах уу гэдэг бол санаа зовоосон том асуудал. Тийм амархан ч шийдчих асуудал биш. Монголчууд улс төрийн эрх чөлөөтэй, ардчиллын үнэлэмжтэй ард түмэн. Тэр утгаараа бидний илүү их сонирхох асуудал бол эдийн засгийн харилцаа.

-ШХАБ-ын гишүүн болбол хоёр хөрштэйгөө эдийн засгийн интеграцид орох давуу талтай, том төслүүд хэрэгжих магадлалтай гэсэн горьдлого бий. Энэ горьдлого хэр ортой вэ?

-Хоосон горьдлого. ШХАБ-ын хүрээнд тусгайлан хэрэгжүүлдэг олон талт эдийн засгийн хамтын ажиллагаа, том арга хэмжээ үндсэндээ байхгүй. Улс төр, оюун санаа, авторитар дэглэмүүд өөрөө өөрсдийгөө хамгаалах гэх мэтэд анхаарлаа түлхүү хандуулдаг. Тэр хүрээн дотор хоёр талын хамтын ажиллагаанууд өрнөдөг. Тийм учраас ШХАБ-д элссэнээр энэ байгууллагын олон талт эдийн засгийн харилцаанд монголчууд оролцоно гэж ойлгож, харах нь том эндүүрэл. Монгол, Хятадын эдийн засгийн харилцааны хувьд хоёр талын эдийн засгийн харилцаа өрнүүлээд явж болж байгаа. Монгол, Орос ч ялгаагүй. Харин Орос, Хятадын хоорондох эдийн засгийн харилцаа өөр. Хоёулаа ШХАБ-ын гишүүн. Тэд идэвхтэй хамтраад, тэр харилцаанд бид хамрагдчихвал гэсэн горьдлого бий. Дахиад хэлье. Хоосон горьдлого.

-Яагаад. Орос, Хятад хоёр эдийн засгийн том төсөл хэрэгжүүлбэл газар нутгийн давуу тал маань бидэнд мөнгө, ашиг өгнө гэдэг таамаг итгэл үнэмшилтэй сонсогддог шүү дээ?

-Бүс нутгаар нь харвал Оросын Алс Дорнод, Сибирт зургаа, долоохон сая хүн бий. Хүн ам нь байнга хорогдож байгаа. Тэгэхээр ийм зах зээл дээр эдийн засгийн идэвхтэй интеграци үйл ажиллагаа явуулна гэсэн яриа хөөрөө итгэлтэй биш сонсогддог. Хятадын хувьд долоохон сая хүн бол сонирхолтой зах зээл биш. Тэнд том интеграци болно гэж хүлээх хэрэггүй. Өнгөрсөн жил Владивостокт болсон Алс Дорнодын эдийн засгийн форумын үеэр сонирхол татсан нэг мэдээлэл цацагдсныг санаж байна. Путин тэр форумд оролцохдоо “Бид Алс Дорнод Сибирт хүн амаа л өсгөх ёстой юм байна” гэсэн. Энэ үгнээс Орос эдийн засгийн интеграци гэхээс илүү хүн амаа өсгөхөд санаагаа чилээж байгаа нь түвэггүй харагдана.

-Хийн хоолойн гэх мэт том төслүүд нь хэрэгжих боломжгүй гэж үү?

-Орос, Хятадын хооронд том төслүүд яригдаж байгаа. “Сибирийн хүч” гэсэн нэртэйгээр хийн хоолой тавья гэсэн л дээ. Гэхдээ өнөөг хүртэл чимээ сураг алга. Маш эргэлзээтэй төслүүд болчихсон. Тийм учраас би ШХАБ-ыг авторитар орнуудын дэглэмээ хамгаалах гэж оролдсон чиг рүү хөгжөөд байна уу гэж хардаг. Бүс нутгийн интеграцид хувь нэмрээ хараахан оруулж чадахгүй, тэр нь лоозон хэлбэртэй. Тэгэхээр ШХАБ-аас ашиг, өгөөж горьдох хүлээлт бидэнд лав байхгүй.

ЕРӨНХИЙЛӨГЧИЙГ БУСНИУЛАГЧ БАЙЛГАСНААС ГҮЙЦЭТГЭХ ЭРХ МЭДЭЛД ХАМРУУЛАХ ХЭРЭГТЭЙ

-УИХ-ын дарга Г.Зандан-шатар үндсэн хуулийн өөрчлөлтийг хаврын чуулганаар хэлэлцэнэ гэчихлээ. Үндсэн хуульд гар хүрэхдээ юунд яаж анхаарах ёстой вэ?

-Эцэс төгсгөлгүй маргаан үүсгэхээр асуудал. Би өмнө нь ч ярьж байсан. Үндсэн хуульд өөрчлөлт оруулах шаардлага бий. Төрийн салаа мөчир бүрийг бие биетэйгээ байлддаг болгочихсон сул тал байгаа. Гүйцэтгэх засаглал нь хууль тогтоох засаглалтайгаа байлддаг. Гүйцэтгэх, хууль тогтоох засаглал дундуур Ерөнхийлөгч орж ирж үздэг. Шүүх нь орж ирдэг. Монголд болж буй энэ процессыг гадны эрдэмтэд нэлээд дээр үед “Монголчууд төрөө шатаадаг тоглоомоор тоглосоор байна” гээд хэлчихсэн. Төрөө шатаадаг тоглоом олон жил үргэлжилж болохгүй. Хэн хэнийхээ ажилд хутгалдан ордоггүй, биенээ хянадаг тогтолцоо руу орох шаардлагатай. Тэр утгаар нь Үндсэн хуулийг өөрчилье гэж ярьж суугаа хүний сайн, мууг шүүхээс илүү өөрчлөлт хийгдээсэй билээ гэж хүсч байна. Сэтгэл хөдлөлийн байдлаас харвал нэг өнцөг бий. Явцуу эрх ашиг нь давамгайлсан, ЖДҮ хулгайлсан улсууд Үндсэн хууль өөрчлөх нь гэсэн дургүйцэл байж магадгүй. Эрх зүйн хувьд өөрчлөх эрх нь МАН-д байгаа. Зөв өөрчилж чадвал хэрэгцээ, шаардлага нь байна. Эрхбиш эрүүл ухаан ялах байлгүй дээ.

-Сүүлийн үед өрнөж байгаа үйл явдлаас анзаарахад Үндсэн хуулийн өөрчлөлтийг эрүүлээр харж, зөв хийнэ гэсэн найдлага нийт олонход лав алга. танд үнэхээр тийм найдлага байна уу?

-Зөв болгох гээд оролдоод үзэг. Оролдох нь огт юм хийгээгүйгээс арай дээр.

-Эсрэгээр нь эргүүлээд хаячих вий гэж болгоомжлохгүй байна уу?

-Тийм юм болдог юм аа гэхэд монголчууд ардчиллын үнэлэмжтэй юу гэдэг асуудалтай тулгарах байх. Монголчууд нүүдэлчид. Бие даасан индивидуаль шинж чанартай улс. Анх төрөхдөө л эрх чөлөөтэй төрсөн шиг эрх чөлөөг онцгой хүсэмжлэгчид. Тийм учраас хавь ойрын, түрүүн хэлсэнчлэн ШХАБ-ын орнууд шиг авторитар дэглэм рүү тийм хурдан явж чадах ч үгүй. Хүсээд хүсээд явж чадахгүй гэсэн итгэл байна.

-Ерөнхийлөгчийн засаглал руу явах нэг хэрэгсэл болгочихвол яах вэ?

-Та маш том асуудал хөндөөд байна. Миний байр суурь тов тодорхой. Өнөөдрийн Ерөнхийлөгч институцийнхээ хувьд хаана нь хамаараад байгаа нь мэдэгддэггүй хамелеон маягийн хүн. Бэлгэ тэмдгийн юм шиг хэрнээ шүүх, Засгийн газар, хууль тогтоох эрх мэдэлд оролцоно. Тов тодорхой Ерөнхийлөгчийн институци нэг талдаа гарах ёстой. Үндсэн хуулиар. Миний бодлоор Ерөнхийлөгчийг саармаг, бусниулагчийн үүрэг рольд байлгаснаас гүйцэтгэх эрх мэдэлд нь нэгмөсөн хамруулах хэрэгтэй. Ингэснээр Ерөнхийлөгчийн засаглал тогтчихгүй. Нэгэнт л улс орон хууль ёсоор засаглана гэж байгаа бол хуулиараа засаглана. Үүргээ гүйцэтгэхгүй, хуулиа сахихгүй Ерөнхийлөгчийг УИХ нь импичмент хийчихдэг хэлбэртэй байх ёстой. Үндсэн хуулийн өөрчлөлт ийм хэлбэр рүү явах байх гэж найдаж байна.

-Үндсэн хуульд эрх мэдлийн хуваарилалтыг хэрхэн хийх вэ гэдэг дээр янз бүрийн байр суурь дуулддаг. Таны хувилбар, гарцыг сонирхмоор байна?

-Олон хүн төрийн эрх мэдэл хуваагдах ёстой гэж үздэг. Тэр нь ч зөв. Зөвхөн нэг хүн дээр эрх мэдэл төвлөрвөл араатан амьтан шиг загнана. Хүн уг утгаараа нэг талаасаа амьтан. Нөгөө талаасаа оюун ухаантай нийгмийн амьтан. Тэгэхээр сайн, муу ямар ч хүнд дэндүү их эрх мэдэл хуваарилбал яг араатан шиг загнана. Тиймэрхүү төлөв байдал авторитар дэглэмтэй орнуудад анзаарагддаг. Тийм ч учраас хүнийг хүнээр нь хянасан тогтолцоог үүсгэх хэрэгтэй. Манайхан төрийн эрх мэдлийг гурав хуваадаг гээд ойлгочихсон. Шүүх, гүйцэтгэх, хууль тогтоох эрх мэдэл гээд. Гэтэл тав хуваасан улс ч байна. Зарим орны Үндсэн хуульд шалгаруулах эрх мэдэл гэж бий. Төрийн албаны зөвлөл гэх мэт нь Үндсэн хуулийн эрх мэдэлтэй. Аль нэг улстөрч, сонгуулиас хамаарахгүйгээр төрд хэн ажиллах вэ гэдгийг зөвхөн мэргэжлийн хяналт шаардлагаар хийдэг. Гэтэл манай Төрийн албаны зөвлөл улс төрөөс хараат учраас төрийн алба бохир хүнээр дүүрэх бололцоотой. Өөр нэг эрх мэдэл нь хянах. Үндсэн хуульдаа хянах эрх мэдлийг тусгачихсан улс орнууд байгаа. Жишээ нь АТГ, хяналтын байгууллагууд улстөрчдөөс хамаарахгүй гэсэн үг. Үндсэн хуулийн эрх мэдлийн байгууллага болгочихдог юм. Үндсэн хуульд өөрчлөлт оруулахын энэ мэт дэлхийн жишгийг өргөн хүрээнд харах хэрэгтэй.

-Х.Тэмүүжин саявтар Монголын хуулиуд иргэнээ орхиж, төрөө бөөцийлсөн философитой гэсэн утгатай үг унагасан. Үнэхээр тийм үү?

-Үгүй байх. Хорь гаруй жил хүний эрх, иргэнд илүү ач холбогдол өгсөн философи давамгайлж ирсэн. Олон хууль иргэдээ хамгаалж байгаа. Х.Тэмүүжин бүхлээр нь яаж харсныг мэдэхгүй байна. Хуулийн ерөнхий концепци иргэдээ хамгаалсан чигт бий. Ардчиллын буянаар тийм болж чадсан. Ганцхан тэр хуулийг хэрэгжүүлж яваа шүүх, хяналтын байгууллагууд нь улстөрчдийн нөлөөн дор учраас хуулийг нөгөөдүүлийн талд хэрэглэдэг байж магадгүй.

-Тэгвэл шүүхийг хараат бус, бие даасан байлгахын тулд яах ёстой вэ?

-1990 оноос өмнөх тогтолцоотойгоо харьцуулбал Монголын шүүх харьцангуй бие даачихсан. Тэнд ажилладаг хүмүүсийн чадамжийн асуудал л болов уу. Ардчилалд шилжихээс өмнө шүүх нийгэмд тэгтлээ үнэлэгддэг тогтолцоо байгаагүй. Шүүх намаас бүрэн хараат байсан. Хуульчид дунд шүүгч үү, прокурор уу гэхээр хамгийн гоё ажлыг нь прокурор гэдэг байсан юм. Сонгуулиас хамаардаг улстөрчдийн томилгоогоор шүүх явдаггүй байвал зүгээр. Хугацаа, санхүүгийн хувьд хамгаалалттай байх хэрэгтэй. Энэ чиглэлээр дажгүй ажлууд хийгдсэн байх. Улстөрчдийн том хэрүүлүүд дээр зөв буруу шийдвэр гарч байгаа дээр л хүмүүс бухимдаж суугаа болов уу. Харин системийн хувьд бие даах чиг рүүгээ хөгжсөн байх.

ДУНДАЖ ДАВХАРГЫНХНЫГ СЭР ГЭЖ ХЭЛМЭЭР БАЙНА

-Танай намыг харахаар таны үеийн үгийг нь сонсчихоор хүмүүс нам жим хувь хувиа хөөгөөд яваа анзаарагдах юм...?

-Би намгүй сууж байгаа хүн шүү дээ.

-Таныг ингэж хэлсэн ч ан гэж л харна. ан-д дунд үеийн боловсрол, мэдлэгтэй улстөрчдөө шахаад орон зайгүй болгочихсон, одоо байгаа хүмүүсээс нь лидер хайхад хэцүү гэх мэт шүүмжлэл бий. улс төрд идэвхтэй байх хэсэг яагаад идэвхгүй болчихов оо?

-Би өөрийгөө улс төрд идэвхтэй гэж боддог. Улс төрийн идэвхийг саналаа өгөх эрхээр хардаг.

-Таны хувьд оролцоо гэж ярих ёстой байх аа?

-Дуу хоолойгоо хэзээ ч буулгахгүй.

-Тогоонд нь орохгүйгээр үү?

-Шинэ үеийг бэлдэх хэрэгтэй гэж хардаг.

-Шинэ үе бэлтгэгдэж байна уу?

-Бэлтгэгдэж байгаа гэж ойлгож яваа. Ер нь үе солигдох цаг болчихсон.

-Та нарын дараагийн үе гэвэл хэн хэн байна?

-Залуус зөндөө байгаа.

-Нэрлэ дээ?

-Лидер төрүүлэх зорилготой бол хэлнэ (инээв). Баг болж зохион байгуулагдахаас л хамаарна. АН, МАН аль альд нь бий.

-Шинэ үе гарч ирэх гэхээр улс төрөөс явах ёстой хэсэг нь эрх мэдэлтэйгээ зууралдаад байдаг гэсэн шүүмжлэл сонсогддог. Энэ шүүмжлэлтэй санал нийлэх үү?

-Дэлхийд нэг үзэгдэл болж байна. Улс төрд идэвхтэй байх ёстой, үгээ хэлэх учиртай хэсэг амин хувиа хичээгээд хойшоо суудаг гэсэн дүгнэлт байгаа. Дэлхийд үүнийг “Дундаж давхарга”-ынхан амиа бодож байна” гэж шүүмжлээд эхэлчихсэн. Буруу сэтгэлгээ, мэдээлэл давамгайлж, буруу улс толгой дээр гараад байгаагийн бурууг улстөрч, эрх мэдэлтнүүдээс биш идэвхигүй дундаж давхаргаас хайх ёстой гэсэн үзэл хандлага давамгай байгаа. Хуучин цагт нэг орцныхон биенээ анддаггүй байсан бол өнөөдөр хажуугийн айлаа ч мэдэхгүй. Ийм идэвхгүй орчинд дундаж давхарга аж төрж яваа нь эргээд өөрсдийг нь хорлож байна. Тийм учраас би дундаж давхаргыг сэр гэж хэлмээр байна. Өнөөдөр болж буй оюун санааны хямрал бол амиа хичээсэн дундаж давхаргын оюун санааны хямрал.

-Дундаж давхаргынхан нэгдэж нийлээд дуу хоолойгоо хүргэж, эрүүл зөв лобби хийгээд явах ёстой гэдэгтэй санал нэг байна. Манайд тийм нэгдэл байна уу?

-Мэр сэр бий. Янз бүрийн клубүүд байгуулагдах ёстой. Сонирхлын бүлэглэлүүд. Орчин үеийн нийгэмд нам гэхээс илүү сонирхлын бүлэглэлүүдийн ач холбогдол маш өндөр. Сүүлд хийсэн социологийн судалгааг саяхан харсан. Намуудын нэр хүнд тээр дор, олон нийтийн байгууллагуудын нэр хүнд хамаагүй давуу харагдсан. Сонирхлын бүлгүүд дээр нийгэм өөрийгөө бэхжүүлдэг үзэгдэл явагдаж байгаагийн л илрэл. Тэгэхээр сонирхлын бүлгүүд нийгмийг танин мэдүүлэхэд туслах уулзалтыг олноор нь хийх хэрэгтэй. Ардчиллыг, Монголыг аваад явж байсан хүмүүс ийм чиглэлээр маш их ажил хийх ёстой.

-Жишээ нь та юу хийж байна?

-Мэдээж би зүгээр суугаагүй. Монголчууд хоёр том асуудлыг сайн мэдэж байх хэрэгтэй. Нэгдүгээрт уул уурхайн засаглал. Сүүлийн үед баялгийн сан гэж яриад эхэллээ л дээ. Баялгийн сан бол уул уурхайн засаглалын зөвхөн эцсийн дамжлага нь. Уул уурхайгаас олох ашгийг баялаг болгоод, баялгийн сангаа ирээдүйд үлдээхийн тулд хэрхэн яаж хөрөнгө оруулалтын сан болгож хувиргах вэ гэсэн эцсийн дамжлага. Энэ дамжлагыг хийхээс өмнө геологи хийх, нөөц олох, олсноо ашиглаж олборлох, олборлосноо зарах, зарснаа мөнгө болгох, олсон мөнгөөрөө сан байгуулах гэх мэт урт дараалал бий. Гэтэл зөвхөн сүүл хэсгийг нь яриад суух юм. Томоор харж, ойлгоод дарааллаар нь хийвэл уул уурхайн засаглал номер нэг асуудал. Хүн бүр ярьсаар залхсан гээд хойш тавья гэвэл дараа нь анхаарах ёстой нэг том асуудал байгаа. Тэр нь хотжилт. Хот зөв хөгжихгүйгээр улс орны эдийн засаг зөв хөгжихгүй. Тэгэхээр хотын эдийн засаг гэдэг бие даасан эдийн засгийн ухааныг зааж сургах хэрэгтэй. Олны анхаарлыг энэ зүг рүү татах шаардлага үүсчихсэн. Би тэр чигийн материал цуглуулж, харж шинжлээд яваа. Анхны лекцүүдээ ойрын үед тавина. Товчхоноо сонирхлын бүлгүүд нийгмийн асуудлаа зөв тавьж өгвөл нийгэм хурдан дэвжих, хөгжих боломжтой.

САЛХИТЫН АЖИЛЛАГАА ХҮЧТЭЙГЭЭ ХАРУУЛАХ ГЭСЭН ПОПУЛИСТЫН ҮЙЛДЭЛ

-Салхитад ЗГХЭГ-ын дарга тусгайгийнхантай очсон доо. Дараа нь Ерөнхий сайд олигархиудтай тэмцэнэ гээд компанийн нэр зарласан. Төрийн томчуудын энэ хандлага хөрөнгө оруулагчдад яаж харагддаг бол?

-Муу муухай гэж бодож яваа бүхэнтэйгээ зөвхөн хуулийн хүрээнд тэмц гэж хэлмээр байна.

-Хуулийн хүрээнд тэмцэж байгаа хэлбэр мөн үү?

-Хуулийн хүрээнд бүх юм хийгдэх ёстой гэдгийг М.Энхболд өөрийнхөө жишээн дээр харуулсан. Тэр жишээг дага л гэмээр байна.

-ЗГХЭГ-ын дарга нь тусгайгийнхантай очиж нэг орд руу дайрах нь хуулийн хүрээнд өрнөсөн үйл явдал уу, эсвэл?

-Хуулийн дагуу гэхээс илүү өөрийгөө хүчтэй гэж харуулах гэсэн популист улстөрчдийн хийж буй үйлдэл гэж харагдахаар байсан. Ер нь нэг юмыг сайн ойлгуулах хэрэгтэй. Популистууд өөрсдийгөө толинд харах дуртай байдаг гэсэн.

-Толинд харах аа?

-Фитнесст явж дасгал хийгээд, булчин нь зангирсан нөхөр өөрийгөө толинд харахыг хэлж байна. Толинд харагдаж байгаа дүрс нь хүчтэй харагддаг байхгүй юу. Үнэн хэрэгтээ тийм хүмүүс амьдрал дээр хүчтэй байдаггүй. Манай олон улстөрчдийн сэтгэж хийж яваа үйлдлүүдийг анзаарахаар олонх нь өөрийгөө толинд харагчид гүйлдээд байна л даа. Яг бодитойгоороо ч гэсэн толинд хардаг улсууд. Булчинтай, юм өргөдөг. Энэ чинь дэлхий дээр болоод өнгөрсөн үзэгдэл. Адольф Гитлер хүртэл үгээ хэлэх гээд толинд харж бэлтгэлээ хийдэг байсныг бүгд мэднэ. Энэ солиорол зөвхөн Монголд шинээр үүссэн зүйл биш. Дэлхийд болоод өнгөрчихсөн үзэгдэл. Зэвсэглэсэн баахан хүн дагуулж очоод ажлаа хийж суугаа манаачийг газар хэвтүүлээд сүржигнэсэн нь үүнтэй төстэй үзэгдэл. Толин дотор болж байгаа үзэгдэл. Амьдрал дээр мэдрэгдэж нэмэр болсон зүйл байхгүй. Бодит амьдрал, толинд туссан хийсвэр дүр төрхийг ялгаж сурах явдал өнөөдрийн улстөрчдөд маш чухал.

-Улстөрч хүн өөрийн гэсэн үнэ цэнэтэй байж оршдог, үнэ цэнээ хадгалж чадахгүй бол хэн ч биш болдог. Нэг жишээ нь Лу.Болд гэж харагддаг. Эсвэл бизнес төрөөс хамааралтай учраас яах аргагүй үйлдэл гэж харах ёстой юу. гэхдээ үнэ цэнээ гээх улстөрчдийн тоо нэмэгдэж, үзэгдэл болох нь нийгэмдээ аюултай, хөгжилд нэмэргүй байх тийм үү?

-Ер нь бол санаа нэг байна. Популизм, зарим улстөрчдийн хандлага маш буруу байгаа зэрэг нь цаанаа шалтгаантай. Дэлхийд болж байгаа үйл явдал, үзэгдлийг өөр дээрээ буруу тусгаж авсаных. Тухайлбал, сая таны жишээ татсан Л.Болд ардчиллын үнэлэмжийг хамгаалах ёстой хүмүүсийн нэг. Яагаад өнөөдөр ийм байдалд орсон бэ гэдгийг “Юуны нөлөө вэ” гэсэн өнцгөөс харах ёстой. Ардчиллын үнэ цэнэ, үнэлэмж буурахад нөлөөлсөн хэдэн том хүчин зүйл бий. АНУ бусдад ардчиллын үлгэр жишээ болж явдаг үүрэг ролиосоо сайн дураараа татгалзаж эхэлсэн. Тэр хандлага нь олон хүний тархинд самуурал үүсгэж байна л даа. Европын холбоо задрах гээд, Англи гарна гэж мэдэгдээд байгаа. “Хөгжсөн орнууд үймэлдээд эхэллээ, бидний ардчилал юу билээ” гэсэн самуурал энэ бүхнээс үүссэн юм. Яг энэ үеэр Орос, Хятад гэсэн авторитар дэглэмтэй улсууд хүчирхэгжээд жаахан шоу хийчихсэн. Тэгэнгүүт өнөөдүүлийг үлгэр загвар гээд харчихсан тал бий. Тэгж харсан учраас ШХАБ гэхээр хуйлрах маягтай байна. Дэлхий өөрөө үзэгдэл. Тэрний нэг хэсэг нь л Монгол. Ардчиллын төлөө зүтгэж явсан улс нь тийм зүйлийг ялгаж салгахгүй яваа бол харамсалтай. Гэхдээ нэг сайхан мэдээ дуулдаж байна. Би “Экономист” сэтгүүлийг үе үе үзэх дуртай. Тэнд “Ардчиллын уналт 2018 онд төгсгөл боллоо” гэсэн байсан.

Одоо манайд болж байгаа үзэгдэл тэндээс улбаатай. Популизм оройдоо хүрээд төгсгөл рүүгээ явж байна. Ертөнцийн хандлага адилхан. Хэдий Трамп хэлж байгаа ч гэсэн нэг үнэн үг бий. АНУ-ын ерөнхийлөгч “Венесуэл, Латин Америкийг хар даа, социализмд төгсгөл ирлээ” гэсэн үг унагалаа. Ардчилал, хүний эрх, шинэ сонгууль, шинэ цаг үе ирэх нь гэдгийг зарлачихлаа. Тэгээд Венесуэлийн талаар хатуу арга хэмжээ авч эхэлснийг дэлхий нийтээрээ харж сууна. Өөрөөр хэлбэл унаж явсан ардчиллын үнэлэмжүүд эргэж босч ирэх цаг үе 2019 он болчихлоо. Энэ дүгнэлт манай популистуудад ч хамаатай. Яг энэ янзаараа яваад байвал та бүхний буруу хандлага өөрсдийг чинь хамна шүү гэж хэлмээр байна.

Эх сурвалж: Dnn.mn