Засгийн газар, яам, агентлагийн дарга, ахлахууд төрийн өмчит компаниудынхаа ТУЗ-д “шавж”, сард ганцхан удаа зарладаг хуралдаа ч очихгүй тасалдаг үлгэн салган оролцоог тэндээ бүр нутагшуулж чадсан.

Өнөөдөр Монгол Улсад төрийн өмчит 86 компани үйл ажиллагаа явуулж байна. Үүнээс “Эрдэнэс Монгол” ХХК-д найм, Сангийн яаманд зургаа, бусад нь ТӨБЗГ-т харъяалагддаг.

Гэхдээ өнгөрсөн жилээс төрийн өмчийн бодлого, зохицуулалтын газарт харьяалагддаг эрчим хүчний салбарын 21 компанийн 70 хувийг нь ЭХЯ хариуцах болсон билээ.

Эдгээрээс, төрийн өмчит улсын үйлдвэрийн газраас бусад нь бүгд Компанийн тухай хуулийн дагуу дүрэмтэй, ТУЗ-тэй, хараат бус гишүүдтэй. Харин тэднийг томилохдоо мэргэжлийн биш, улс төрийн байгууллага болгож орхидог тул компанийн ашгийн төлөөх бизнесийн зорилго нь өөрчлөгддөг. Төр өмчлөгчийн үүднээс л ТУЗ-д байх ёстой болохоос зохицуулагчийн зүгээс ТУЗ-д орчихоод үйл ажиллагааны чиглэл өгч болохгүйг Компанийн сайн засаглалын хөгжлийн төв ТББ-ын судалгааны тайланд дурджээ. Түүнчлэн хуулийн дагуу дүрэм, журам, бүрдүүлэх бичиг баримт бүгд ягштал гүйцэд хэрнээ, түүнийгээ хэрэгжүүлэх тал дээр “нойл” байгааг тэд онцолсон. Олон жил ажилласан туршлагатай мэргэжилтнүүдтэй, менежментийн хувьд тогтворжсон компаниудад ТУЗ-ийн тогтворгүй байдал сөргөөр нөлөөлдөг. Удирдлагын багийн оновчгүй шийдвэр үйл ажиллагааг доголдуулж, гацаахгүй ч бизнесийн хөгжилд нь бул хар чулуу шиг саад болдог байна. Шинэ томилогдогсод компанийнхаа учрыг ч олоогүй байхад ТУЗ дахин солигддог үзэгдэл олон байна.

Мөн төрийн өмчит компаниуд хараат бус захиралтай байх ёстой ч овгийнхоо оронд хэн нэг улстөрчийн нэрээр нэрлэгдсэн “тэрний хүн, энэний хүн” очдог нь нууц биш. Тэдэнд ТУЗ нь өндөр цалин баталж, олон сая төгрөгийн ажил, үйлчилгээ, худалдан авалтыг шууд гэрээгээр сонгох хэмжээлшгүй эрх олгодог. Өнгөрсөн хугацаанд шуугиан тарьсан сэдвүүдийн нэг бол төрийн өмчит компаниудын захирлуудын цалин хангамжийн асуудал байсан. Сард 3.5-10 сая төгрөгийн цалинтай захирлуудыг л шүүмжлэн зэвүүцэж байснаас толгойг нь илсэн ТУЗ-ийн бүрэлдэхүүн, чадавхын талаар огт хөндөөгүй.

Тэг зогсолт, хүүхдүүдийн амь эрсэдсэн ослуудын дараа Эрчим хүчний яам “ямбыг нь эдлэхгүй байж ялыг нь үүрдэг” гэж гомдоллож гүйсээр салбарынхаа компаниудыг эзэмшилдээ авангуутаа ТУЗ, болон удирдлагуудыг нэн түрүүнд сольсон. ТУЗ-д улс төрийн томилгоо хэрэгждэгийн тод жишээ нь багш мэргэжилтэй ч нам дотроо цүнх барилтаар өндрөө авсан нэгэн түшмэл төсөвт хамгийн их татвар төвлөрүүлдэг хэд хэдэн компанийн ТУЗ-д давхар давхар багтсанаас харагддаг. Даргынхаа дохилтоор навтас хийх түүнийг уул уурхайн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэгч орнуудтай өрсөлдөх чадварын тухай удирдлагын түвшинд ярьж суугаа гэдэгт та итгэх үү. Түүнчлэн хөдөө аж ахуйн салбарын түүхий эд бэлтгэгчдийн баялгийг зах зээлд зүй зохистой үнэлүүлэх, бизнесийн орчныг нь бодит болгох зорилготой Хөдөө аж ахуйн бирж ТӨХК-ийн ТУЗ-ийн дарга нь Батлан хамгаалах яамны газрын дарга, бригадын генерал хүн байх жишээтэй.

Гүйцэтгэх удирдлага ТУЗ-дөө тухалчихсан тохиолдол ч нэг биш. Төрийн өмчит компанийн гүйцэтгэх захирал бөгөөд ТУЗ-ийн гишүүн гэх сэтэртэй тэдгээр эрхмүүд өөртөө зориулж тогтоол батлалцаад, өөрөө түүнийгээ хянаад явах нь л дээ, “давхар дээлтүүд” шиг...

Гэхдээ төрийн өмчит компани болгон ТУЗ-д мэргэжлийн бус хүн томилсон гэж туйлширч болохгүй. Салбартаа хүлээн зөвшөөрөгдсөн туршлагатай нэгнээс эхлээд гадаадад эзэмшсэн мэргэжил, боловсролоороо толгой цохих залуус ч багтдаг. Гэхдээ ингэж “гялайж, гялтайсан” нэгнээ бараг бүхий л томоохон компаниуд ТУЗ-дөө багтаасан байна. Тэр чадварыг нь эрдэс баялаг, эрчим хүч, төсөв санхүү гээд олон салбартаа ашигладаг гэвэл бас л эндүүрэл. Зөвхөн “мэргэжлийн ТУЗ бүрдүүлээгүй” гэх шүүмжлэлийг хаах зорилготой намтраар нь гоёдог. Хэрэв чадварлаг залуусыг ашигладаг байсан бол төрийн өмчит компаниуд жил бүр алдагдалтай ажиллаж, өр зээлдээ хүлэгдэн, техник технологийн хувьд ч өнгөрсөн зуундаа царцаж хоцрохгүй сэн.

Компанийн засаглалын хөгжлийн төвийнхөн сайн засаглалын судалгааг хувийн хэвшлийнхэнд ч хийж өгдөг. Хаалттай компаниудад сайн засаглалын жишээ олон ч нууцын зэрэглэлд менежментээ судлуулна. Зөвхөн ТУЗ-ийн хурал хийхэд л төрийн болон хувийн эзэмшлийн компанийн эрс ялгаа харагддаг. Хэлэлцэх асуудлын материалыг хуралд бэлдсэн байдал, ТУЗ-ийн гишүүдийн хандлага, шийдвэр нь тэс өөр. Хувийн компаниудын сайн засаглалыг төрийн өмчит компанид нэвтрүүлэх шаардлагатайг мэргэжлийн байгууллага зөвлөсөн. Нэн тэргүүнд төрийн өмчит компаниудын жилийн нэгдсэн тайланг стандарттай болгох хэрэгтэй. Санхүү, үйл ажиллагаа, эрсдэл гээд бүхий л асуудлыг цогцоор авч үзэж, ТУЗ-өөр хэлэлцсэн асуудлууд, түүнийг шийдвэрлэсэн байдал, хойшлуулсан бол шалтаан гэх мэтээр дэлгэрэнгүй тайланг нэг стандартаар гаргадаг байх нь сайн засаглалтай, үр ашигтай ажиллах эхний алхам гэж тэд үзжээ.