“Өнгө мөнгө нь хавчиж, хууль гэж үгүй болно. Хавар намар нь хавчиж зун гэж үгүй болно. Хурц сийрэг хэлтнээ цэцэн мэргэнд тооцно. Аль хилэнцэт муу хүнийг хаан мэт өргөмжилнө. Номтой хүн нохойноос дорд үзэгдэнэ”
Цөвүүн цаг ирэхийн дохио шинжийг “Жаран кашарын суварга” хэмээх эртний сударт ингэж хэлсэн байдаг аж. Тэгвэл, цөвүүн цаг гэж юу юм? Тохойн чинээ биетэй хүмүүс ирж хар амиа бодон, гол усаа ч худалдахаас үл төвдөхийг хэлдэг аж. Tэр тарваган хүмүүс нь хэн юм, хэн эх орноо худалдах гээд байна гэх мэт үлгэр домог шиг яриаг орхиё! Харин энд нийгэмд бодитойгоор ямар үзэгдэл бий болов, төрийн харилцаанд юу болоод байна, хямралын гол үндэс нь юу юм, эндээс хамгийн бага эрсдэлтэйгээр гарах арга нь юу байна, цааш ямар тогтолцоо руу орох хандлагатай байна гэдгийг нэг талыг баримтлалгүй хандаж, шинжлэх ухааны үндэслэлтэй концепцыг нийтлэлийн хэлэнд хөрвүүлэн тэрлэх, энэ талаар нийгэм зүйн товч тодорхойлолт өгөхийг зорьсон маань энэ. Хэд хэдэн цувралаар гарах байх, тогтоон соёрхоцгооно уу!
ЮУ БОЛООД БАЙНА
Төр хямарсан нь ойлгомжтой боллоо. Энэ хямралын эхлэлийг цаг хугацааны хувьд тодорхойлон хэлэхэд хэцүү. Гурван сарын өмнөөс бол биш, лавтайяа М.Билэгтийн хэлснээр сүүлийн гурав хоног бол бүр ч биш. Судлаад байхаар 1996 оноос эхлэл нь тавигдсан бололтой юм. Нийгмийн аюулгүй байдлыг тогтоон барьж байсан системийг нурааж, мэргэжлийн кадрыг бүхлээр нь гудамжинд гаргасан, 1997 онд төрийн мөнгөний бодлогыг халж, шинээр хууль гарган олигархиудад чөлөөтэй зам тавьж өгсөн тэр үеэс л эхэлсэн мэт байдаг. Дараагийн жил нь буюу 1998 онд, ард түмний БН засаглалыг тогтоох үзэл баримтлалыг хатуу баримталж байсан хэсэг залуусын заримыг нь хилс хэргээр баривчилж, нилээдийг сэтгэцийн өвчтэй болгон зарлаж, толгойлогчийг нь ам нийлж үгссэн захиалгаар амийг нь тасалсан. Сайхан ч залуус амь өрсөн дутааж хилийн гадна гарсан. Энэ бол бодит үнэн байсан юм шүү, би маш сайн мэднэ. Гэхдээ тэр үеийг ухаж төнхөн судлах цаг одоо алга. Өнгөрснийг судлаад 20 жил боллоо, тэгээд ч үр дүн гарсангүй. Гарах ч үгүй. Хууль хяналтын байгууллага дагнан, улс төргүйгээр хөөцөлдсөн нь дээр байх.
Ер нь бол олон шалтгаан бий. Тиймээс төрийн хямралын шалтгааныг системчилж авч үзэх шаардлага байгаа юм. Системийн анализын аргыг ашиглахын тулд учир шалтгааны холбоосыг олох ёстой. Учир шалтгааны судалгааны арга нь орчин үед маш их хөгжсөн, нөгөө бидний хэрэглэдэг байсан Гегелийн гүн ухааны диалектик судалгааны арга танигдахгүй болтлоо өөрчлөгдсөн байгаа. Өнгөрсөн процессыг судалж түүн дээрээ дүгнэлт гарган, өнгөрсөн алдаанаасаа суралцана гэцгээдэг байсан даа. Одоо ч энэ 76 тиймэрхүү л аргатай юм шиг харагддаг. Гэтэл Германы Гегелийн клубүүдээс каузэль (causal) шинжилгээний арга гэдгийг гаргаж тавьсан, нэрийг эмнэл зүйгээс зээлдсэн юм билээ. Өнөөдөр тэр нь нийгэм зүйн дэвшилттэй шалгарсан арга болоод удаж байна. Каузэль аргын гол утга нь өнгөрснийг ухаж төнхөн алдаа олоод түүн дээрээ дүгнэлт гаргах биш, урвуугаар одоо болж байгаа бодит байдлаа сайн судлаад (эмпирик түвшинд) түүн дээрээ үндэслэн эхлэлийн цэгийг өнгөрсөн дотор хайж олох. Нийгмийн цаг их хэмжээгээр хэмнэгдэнэ, нөгөө талаас өнгөрсөнтэй зууралдаж асуудлын голчоос хазайх эрсдэлээс аврагдана. Германчуудын гаргасан томьёолол их энгийн.
“ӨНГӨРСНИЙГ ОРХИ, ОДООГОО ТУЛТАЛ СУДАЛ, ИРЭЭДҮЙ РҮҮ БАЙДАГ ХҮЧЭЭР ЗҮТГЭ"
Утгыг ойлгоход бас их төвөгтэй биш. Алдаа яагаад заавал өнгөрсөн дотор байх ёстой гэж? Одоо дотор байж ч мэдэх л биз дээ? Ингээд бодохоор алдааг эхлээд одоо дотроос хай, дараа нь өнгөрсөн рүү өнгий л гэсэн утга болж байна. Манай нөхцөлд одоо хямраад байгаа төр, түүнийг дагалдан хямраад байгаа нийгмийн өнөөгийн бодит байдлыг судлаад байхаар ихэнх алдаа одоо дотор оршдог юм. Төр, нийгмийн хямралыг бүхэлд нь харж шалтгааныг ангилан системчлэх оролдлого эндээс урган гарсан юм! төрийн харилцааны хямрал, нийгмийн ядуурал нь обьектив ба субьектив шалтгаантай. Субьектив шалтгаанаас нь эхэлье.
ҮНДСЭН ХУУЛИЙН СУУРЬ АЛДААНУУД
Төр, нийгмийг хямраасан субьектив шалтгааныг цогцод нь олж харахад тийм ч төвөгтэй биш. Энэ нь одоо мөрдөгдөж байгаа үндсэн хууль, түүнийг дагалдаж, ашиглаж, ургуулж гаргасан зарим том хуулиудын алдаа юм. Энэ бол суурь алдаа. Дагалдсан хуулиудын талаар гэвэл, сүүлийн 20 жил гарсан том том, ялангуяа ашигт малтмалын талаар гаргасан хуулиудад, хуульч нарын хөндлөнгийн эксперт оруулж заалт нэг бүрээр нь шинжлэх ёстой гэсэн ХЗДХ-ийн яамны байр сууриар цааш явах нь зүйтэй. Энийг хийж чадвал чанарын том хувьсгалт өөрчлөлт гарна. УИХ-ыг ч хуульч хүн удирдах ёстой, дэлхийн жишиг ийм. Аль болгон монголоороо байна гэж элийрч балайрч дэлхийн жишгээс гажих юм бэ? Жижигхэн Монгол дэлхийгүйгээр хаачих юм бэ? Ингээд үндсэн хууль руугаа оръё.
Одоо мөрдөгдөж байгаа үндсэн хууль ямар алдаатай болчихоод аймшгийн хямрал руу оруулчихсныг хуулийн мэргэжлийн судлаачид хэлэх байх, хэлж ч байгаа. Шинэ дээд үндсэн хууль гэх төслийг уншсан, ялангуяа тогтолцоог цоо шинээр гаргаж тавьсан, үндэсний уламжлалыг үндэснийхээ хэмжээнд өргөмжлөн гаргаж ирэх санааг сэдсэн гээд заавал анхаарууштай заалтууд их байна билээ. Санал зөрөлдөх юмнууд ч мэдээж бишгүй байсан. Эрдэмтэн судлаачдын бүтээлийг уг нь бид хүндэтгэлтэйгээр хүлээн аваад өргөн хэлэлцэх нь зөв байх аа. Гэхдээ улстөрчид замаас нь утга гуйвуулан тайлбарлаад, туйлчлаад, буруу юм яриад замхруулах талбар тийш нь аваачаад хийчихлээ л дээ.
Засгийн эрхийг ээлжлэн барьж буй хоёр намын оронд нэг намын дарангуйлал тогтоох санаархал, мөрөөдөл нь ил байгаа Н.Энхбаяраас, мөн шударга үнэний дуу хоолой гэснээ худлаа яриад эдэлдэг TV9 хоёроос ард түмэн сүүлдээ залхах байдалд орлоо. Тэртэй тэргүй бухимдалтай байгаа олон түмэнд сэтгэхүйн асар их дарамт үүсгэж байна. Энэ бол сошиалаас авсан олон түмний дүгнэлт шүү. Нийтлэл тэрлэгчийн хувьд ч тиймэрхүү л сэтгэгдэлтэй байна. Ганц асуулт тавъя. МАХН бол улс төрийн гуравдагч хүчин гэж хэн тодорхойлчихоод байгаа юм бэ? TV9 бол шударга үнэний дуу хоолой мөн гэдгийг хэн дүгнээд хэлчихсэн юм бэ? Ийм болхи бүдүүлэг, массыг мэдрэхгүйгээр элдвийн юм яриад байгаа намд олон түмэн итгэх үү? Нөгөө хоёрынхоо эгээ л нэгэн адилаар түүхийн хүрд нь зогсчихсон нам, гэхдээ яахав шүүмжлэлийг ойшоож авч үзээд алдаагаа засаад цааш явна биз дээ. үндсэн асуудал руугаа оръё!
Бүхний хэмжүүр цаг байдаг. Цаг алдвал боломж живнэ
Үндсэн хуулийн заалт тайлбарлах нь миний ажил биш, Намбарын Энхбаярын ч хийх ажил биш. одоо мөрдөгдөж байгаа үндсэн хууль эцсийн чадлаа барсан гэж үздэг судлаачидтай санал нийлнэ. Хуулийн тодорхой заалтыг ашигласан гэдэг дээр ч нотлогдохуун олж харсан тухайгаа хавчуулаад авъя! Би бүр өөр юм хэлэх гээд байна, юу гэхээр энэ үндсэн хуульд суурь алдаа байгаа тухайд юм. Аливаа үндсэн хуульд суурь алдаа байгаа л бол төр хямрах нь зайлшгүй үзэгдэл. Тэгэхээр төрийн хямралын гол суурь шалтгаан нь энэ үндсэн хууль өөрөө болж таарлаа. Чимид гуай хожим нь “Элдвийн дайралт, эсэргүүцэл, тулгалт гээд олон бэрхшээлийг даван туулж төслийг баталсан” гэж юуг хэлсэн юм бэ? Үүний учрыг одоо олж болно шүү дээ. Тэр түүхийн гэрчүүд өнөөдөр ч гэсэн амьд байцгааж л байна. Тэд ер нь яагаад ганц үг ганхийж болдоггүй юм бэ?
Үндсэн хуулийг заалтаар нь биш, том зургаар нь, цогцод нь, нийгэм зүйн талаас нь харахаар хэд хэдэн үндсэн алдаа гаргачихсан байдаг юм.
1. Монгол Улс бол романгерманы эрх зүйд багтаж явдаг, унитари тогтолцоотой улс. Гэтэл иргэний нийгмийн чиг баримжаатай роман эрх зүйн орчинг тунхагласан мөртлөө парламентын эрх давамгайлж байдаг германы эрх зүйг үндсэн чиг баримжаагаа болгосон байдаг. Нэг л гэр бүлд нь хамрагдах ёстой биз дээ. Тэлээ хурга шиг байж болохгүй. Төрийн тогтолцоо бол үндсэн хуулийн суурь асуудал, бүхэл бүтэн байгууламжийн фундамент юм. Ийм чухал суурь концепц дээр монгол маягийн холимог хуурга нийлүүлж завхруулсан, тэр нь яваандаа төр хямрах дэвсгэр болчихож. Үүнтэй одоо бол хэн ч маргаж чадахгүй, маргаад нэмэргүй. Угаас нийгмийн ухамсар нь дээд цэгтээ хүрчихсэн, соёл иргэншлийн оргилд гарчихсан том гүрнийг хөгжлийн чиг баримжаагаа болгоно гэдэг бол үл гүйцэлдэх субьектив хүчин зүйл байсан. Нөгөө капитализмыг алгасна гээд цагаан морь унаж давхидаг шигээ л юм боллоо. Үндсэн хууль хэрэгжиж эхэлсэн анхны өдрөөс л мэдрэгдээд эхэлсэн. Үндсэн хууль батлалцсан тухайн үеийн УИХ-ын дарга Р.Гончигдорж сандрахдаа өөрчлөлт оруулах ажлыг сэдэж хэрэгжүүлсэн нь улам дордуулсныг ард түмэн мэдэж байгаа. Дараа нь дагалдах хуулиуд дээрээ далайн эрх зүйтэй (АНУ) орнуудын хуулиас аваад энд тэнд нь наачихсанаас болоод арай л улс орноороо сүйрчихээгүй золтой амь гарсан. Нэгэнт л роман-германы эрх зүйд багтдаг л бол үйлчлэлийг төгөлдөржүүлнэ л гэж байхаас хүрээнээс нь гараад явчихаж болдоггүй юм байна гэсэн том сургамжтай үлдлээ. Шинэ үндсэн хуулийг батлахдаа үүнийг сайн тооцох ёстой. Германаар явах уу, францын гэр бүлд багтаж орох уу гэдгээ референдум хийж ард түмнээсээ асуух ёстой юм.
2. Төрийн тогтолцооны байгууламжийг буруу өрсөн. Цэвэр монгол тогтолцоо хийсэн, үндэсний үйлдвэрлэлийн бүтээгдэхүүн гэж байхаас үндсэн хуульд үндэсний бүтээгдэхүүн байж болохгүй, заавал дэлхийгээ дагах ёстой байсан. Туршлагагүй, дээр нь юм үзээгүй, бас хийрхүү зангууд нөлөөлсөн байх талтай. Дэлхийн жишгээр бол төрийн гурван өндөрлөг нь ерөнхийлөн засаглах ерөнхийлөгч, хууль тогтоох парламент, шүүх засаглал гэж байх нийтлэг зарчимтай. Гэтэл ерөнхийлөгч, ерөнхий сайд, УИХ-ын дарга гээд дэлхийд байхгүй тогтолцоо оруулаад баталчихсан. Улс орон нэгдмэл удирдлагатай байх тухай НҮБ-ын зөвлөмжийг зөрчөөд төрийн гурван өндөрлөг эрхээ хувааж аваад биесээ тойруулан хянах, ёстой л дэлхий дээр байхгүй “монголд үйлдвэрлэв” тогтолцоог тунхаглаад баталчихсан. Нөгөө гурав нь эрх мэдлээ булаалдаж, сүүлдээ төр, aрд түмнээр дэнчин тавин байлддаг болж байна, энэ бол том сургамж.
3. Хүн бүхэн баяжих эрх зүйн нөхцөлийг дэмжсэн, хэм хэмжээ талыг нь хязгаарласан үндсэн хуулийн хандлага чиг шугам нь гар доороо мэдээлэлтэй төрийн түшмэдүүдийг баяжуулж, ард иргэд нь тартагтаа тултал ядуурч гуйранчийн зовлонгоор амиа аргацаан амьдрах байдалд хүргэсэн. Энэ нь хэтэрхий яарсан шийдэл байсныг өнөөдөр ойлгоцгоож байна. Дундчуудын давхарга нурж ядуусын арми өргөжин тэлсэн, массын тэмцэл байхгүй болсон. Нэг том хөрөнгөтнийг дагуулж 10 мянган ядуусыг өөд нь татах бодлого явуулаад бүтээгүй. Төрчид харин аргаа олж хагартлаа баяжсан. Энэ нь нийгмийн баялгийн тэгш бус хуваарилалт болж харагдаад байгаа ч агуулгаараа үндсэн хуулийн гологдол байлаа. Ард түмний төлөөлөл, элчийн үүрэг гүйцэтгэх ёстой түшээд нь төрийг ашиглан, ард түмний эзэмшлийн баялгийг хуу хаман тонож, тэрийгээ өвөр хоорондоо булаалдаж шившгээ дэлгэцгээв. Монгол Улсад далд эдийн засаг бодит биеллээ олж, хэсэг бусаг хулгайчууд эзэн суун, хууль хүчний байгууллагатай хамссан мафийн сүлжээ үүсгэсэн нь ил гарлаа. УИХ-ын дарга нь, нөгөө төрийн гурван өндөрлөгийн нэг нь өөрөө жержёрдон төрийн албан тушаалыг оймс бандааш шиг худалдаж, ашиг олжээ. Улмаар урд хөршийн зах зээлд ч гарсан байж болзошгүй явган яриа талын түймэр шиг тархлаа. Украин шиг сайд нарынхаа албан тушаалыг үнэлэн, хятадуудад худалдах санал тавьсан бололтой цуурхал маягийн юм амнаас ам дамжин яригдаж байна. Энэ бол тэвчишгүй үзэгдэл. Ард түмэн тэвчээр алдаж эрслэн бослоо.
Төрийг хямралд оруулсан обьектив хүчин зүйл, учир шалтгаан бас бий. Тэр нь өнөөгийн төр, нийгэмд үүсчихээд байгаа бодит байдал юм. Мэдээлэл сайн байгаа болохоор энд олон зүйл нуршилгүй, ганцхан зүйлийг тодотгон хэлье! Энэ бол төрийн түшээдийн мэдлэггүй, мэдэмхий, олхиогүй, ховч хэрүүлч, цагаан шуналын донд ихэнх нь автсан. Түүнээсээ гарах ямар ч найдваргүй болсон өнөөдрийн бодит байдалд төрөө хүндлэн шүтэж явдаг үндэсний уламжлалт сайхан чанар руу ялгадас цацсан увайгүй үйлдэл. Хамгийн аймшигтай нь тэд байдлаа мэдэхгүй, үүсчихээд байгаа нөхцөл байдлыг ойлгохгүй биесээ өмөөрөн хоорондоо улайран арсалдаж байгаад л учир нь байгаа юм. Ард түмэн бол хэлэх юмгүй болсоон.
ХЯМРАЛААС ГАРАХ ГАРЦ
УИХ-ыг тараах гарцыг дээрээс нь чиглүүлэн хэлж байна, энэ бол хамгийн муу, эрсдэл ихтэй хаалга. Хэн хожих нь нэг их сонин биш болсоон. Гагцхүү ард түмэн л хохирно. Муугаа нуувчилж үлдэх гээд байна гэдэг талаасаа ч биш. Нийгэм урагшлах уу, эсвэл хямралаасаа дор зовлонтой тулгарах уу гэдэгт л байгаа юм. Ард түмэн ийм том эрсдэлтэй замаар явахгүй ээ, том мэдрэмжтэй ард түмэн шүү дээ. Ганцхан л асуулт байгаа, түүнийгээ л давтан хэлье! төр обьектив, субьектив маш олон алдаа гаргасан, төрийг үндсэнд нь бузарласан эзэн бол төр өөрөө. Гэтэл яахаараа төрийн түшээдийн булай бузрыг ард түмэн сонгогчид цэвэрлэн арилгах ёстой гэж?
Хямралаас гарах цорын ганц гарц бол хувьсгалд уриалан, өөрсдөө манлайлан тэмцэж байгаа таван залуу улстөрчийг ард түмэн хүрээлэн нягтарч эцсийн үр дүнд хүргэх гэж л харж байна. Ард түмэнд өөр сонголт үлдээгүй. Харин хуучныг сууриар нь халах, шинэ тогтолцоог цогцлооход УИХ-ын олонх найдаж байгаа. Гэхдээ тэд шийдэмгий бус байгаа нь олон түмнийг эргэлзээнд оруулж байна.
ОЙРЫН ИРЭЭДҮЙ
Цаг маш их алдаж байна. Бүхний хэмжүүр цаг байдаг. Цаг алдвал боломж живнэ. Эсрэг тал боломж олж аван маневрлана. Дахин ийм тохироо нөхцөл орж ирнэ гэж таамаглахад хэцүү. Нягтрал бол чадал, ард түмэн маш их зүйлийг үнэнээр нь ойлгосон учраас нягтарч чадлаа. Эрс өөрчлөлтийн хаалга ойрын ирээдүйд нээгдэнэ гэсэн өөдрөг судалгаа байгаа.
