Харин эрх зүйн үндэслэлийн талаар бага судлагдсан, судалгааны бүтээл бараг байдаггүй аж. Нотлох баримтыг хилийн чанадад бүрдүүлэх тохиолдолд шүүхийн даалгаврын хариу маш удаж ирсэн, хянан шийдвэрлэх ажиллагаа удааширсан  зэрэг тохиолдол нь судлаач С.Будыг “Нотлох баримтыг хилийн чанадад бүрдүүлэх ажиллагаа” эрдэм шинжилгээний бүтээл бичихэд хүргэсэн байна. Энэ нь нэг талаар эрдэм шинжилгээний бүтээл ч иргэдэд зөвлөмж болохоор үр өгөөжтэй сэдэв.

Гадаадад иргэнийхээ эрхийг хамгаалахад олон улсын гэрээ конвенцид нэгдсэн байх нь маш чухал. Монгол Улс 49 улсыг эгнээндээ нэгтгэсэн Гаагийн конвенцид 1999 оны долдугаар сарын 21-ний өдөр нэгджээ. Үүнээс гадна Монгол Улс, БНХАУ-ын Олон улсын гэрээ, ХБНГУ, БНАСАУ, Румын, Унгар, Казахстан, ОХУ, БНСУ, Польш, Турк, Энэтхэг, Украин, Вьетнамтай эрхзүйн туслалцаа харилцан үзүүлэх тухай гэрээтэй ажээ.

 

Засгийн газраас эмчилгээний зардлаа нэхэмжилжээ

Хэргийн нотлох баримтад өмгөөлөгчийн тайлбар, гэрчийн мэдүүлэг, гэрэл зураг, дүрс, дууны бичлэг, шинжээчийн дүгнэлт, ул мөрнөөс буулгаж авсан хэв, туршилт зэргийг цуглуулдаг.  Гадаадын шүүхээр хэргийн баримт цуглуулуулж авах тийм ч амар биш гэдэг нь тодорхой. Нэг жишээ онцлоё. Иргэн Э 2008 оны долдугаар сарын 01-ний өдөр өрнөсөн нийтийг хамарсан эмх замбараагүй байдлын үеэр цагдаагийн байгууллагын ажилтны хэрэглэсэн галт зэвсгийн суманд өртөж, хөлдөө гэмтэл авч, эмчлүүлжээ.

Монголд дорвитой эмчилгээ авахгүй байсан учраас БНХАУ-ын Бээжин хотын эмнэлэгт хагалгаа хийлгэжээ. Монголдоо эдгэрч ирсэн Э Бээжингийн эмнэлэгт эмчилгээ хийлгэсэн зардлаа Засгийн газраас нэхэмжилсэн ч зардлын эх баримт байхгүй учраас Бээжин хотын эмнэлгээс гаргуулахыг хүсчээ.  Энэ тохиолдолд яах вэ? Монгол Улс Хятад улстай “Иргэний болон эрүүгийн хэргийн талаар эрх зүйн туслалцаа харилцан үзүүлэх” 1989 оны гуравдугаар сарын 31-ний өдрийн гэрээ байдаг бөгөөд гэрээний 2.2-т Эрх  бүхий байгууллага гэж шүүх, прокурор, иргэний болон эрүүгийн хэрэг эрхлэх бусад байгууллагыг хэлнэ” гэж заасан байдаг аж. Тиймээс иргэн Э Улсын дээд шүүх, БНХАУ-ын Шүүх яам, Ардын дээд шүүхэд  хандахаар байжээ.  

Японы шүүх гэр бүлийн салалтад ёс заншилтай холбоотой нууц гэсэн тайлбар өгч байжээ  

Монгол эхнэртэй япон залуу охинтой болж, Японы хөдөө тосгонд цөөнгүй жил амьдарсан аж. Удалгүй гэр бүлээ салгуулахаар болж, хүүхдийн асрамж дээр маргажээ. Эхнэр нь Японд амьдардаг байхад нь хөрш байсан хүнээр гэрчлүүлэхийг хүссэн ч Японы талаас татгалзсан хариу ирүүлжээ. Үүнийгээ гэр бүлийн зан заншилтай холбоотой учраас тайлбарыг нь олон нийтэд ил болгохгүй гэж тайлбарласан байна. Манай улсын нэгдэн орсон Гаагийн конвенцид “Шүүхийн даалгаврыг гүйцэтгэж буй байгууллага зохих журмыг дагахдаа өөрийн улсын хууль тогтоомжийг баримтална” гэсэн байдаг нь Японы гэр бүлийн  мэдээллийг нууцлах даалгавар үндэслэлгүй байгааг харуулж байгаа юм.  

Иргэд яах ёстой?

Судлаач юу гэж зөвлөв. Хилийн чанадад нотлох баримт цуглуулах, гадаадын шүүхээр даалгавар гүйцэтгүүлэх тохиолдолд Монгол Улсын нэгдэн орсон гэрээ, конвенциудын талаар судалсан байх учиртай. Мэдэж байгаа тохиолдолд хугацаа алдахгүй нотлох баримтыг сайтар бүрдүүлж хандахыг судлаач зөвлөсөн байна. Асуудлыг шийдвэрлэх тохиолдол бүрт холбогдох улсын гэрээг уншиж байх нь иргэдийг олон улсын гэрээ конвенцийг хэрэглэж сурахад сургана. Харин төр, засгийн  зүгээс хэрэг хянан шийдвэрлэх ажиллагаанд олон улсын гэрээг хэрэглэж дадах, ур чадварыг иргэдэд сургалтаар өгөх зайлшгүй шаардлага амьдралаас урган гарч байгаа юм.