ШХАБ руу тэмүүлэх хоёр “А”
ШХАБ руу нэгдэж жинхлэе гэх уриа цууриа лалын Бүгд Найрамдах Афганистан улсаас салахаа болиод удаж байна. ШХАБ-ын саммит дөхөнгүүт л афган даяар энэ сэдвээр хэлэлцүүлэг өрнөнө. Манайх ч мөн ийм замаар орж үзсэн, жишээ нь 2018 он. Ирэх онд ч Бишкекийн саммитын өмнө мөн тэгнэ. 2015 онд уфагийн уулзалтаар гэнэт өнөөх Афганистан элсэх нь үү гэмээр мэдээлэл цацагдаж байв. Экстремизм, сепаратизмтай тэмцэх талаар Афганистан, ШХАБ-ын хоорондын харилцан ажиллагааны протоколд 2015 оны тавдугаар сард Кабулд гэнэт гарын үсэг зурсан юм.
Тэр үеэр Афганистаныг ШХАБ-д жинхлүүлэх асуудал ярилцсан. Энэ байгууллагын бүрэн эрхт гишүүн болох нь Афганистаны эрх ашигт яг нийцнэ. Хэрэв өрнөд дэх түншүүд нь саад хийхгүй бол Кабул элсэхэд бэлэн байна, эдийн засгийн хувьд их хожоотой хэмээн Афганчууд үздэг болсон юм билээ. “ШХАБ-ыг Афганистан улс эдийн засгийн өнцгөөс харж байна. Яваандаа тус улс бүс нутгийн зангилаа нэг улс болж болно. Тэгснээрээ аюулгүй болон тогтвортой байдлыг хангахад их хувь нэмэр оруулна. Цаашлаад ШХАБ-ын гишүүн ихэнх орны хувьд ч гүүр болж болно. Учир нь тус улс транзитын хувьд ач холбогдол тун их” хэмээн Афганистаны худалдааны сайд Мохаммад Амин Фархан гэдэг хүн ярьж байв.
Түүний ярьснаар, Афган ба ШХАБ-ын хоорондын интеграц хэзээ мөдгүй эхлэх ба ингэснээр дэлхийд энэ орныг анхаарах шохоорхох явдал шинэ шатанд гарна гэж ойлгуулж байв. 2018 оны зургадугаар сард манайхан яг тэгж ярьж, ойлгож байсан даа. Одоо бултаараа мартчихаад Улаанбаатарын утааны тухай яриа өрнүүлээд явцгааж байна. Эдийн засгийн хувьд бус Афган-Пакистаны бүс нутгийн 2015 оны геополитикийн хувьсал л энэ орныг ШХАБ руу чиглүүлнэ хэмээн Афган эрдэмтэн Салман шейх үзсэн нь бий. Учир нь шинэ Ерөнхийлөгчийн өнгөн дээр Кабул нь исламабад руу огцом эргэсэн ба талибан хөдөлгөөнийг номхруулахад өмнөд хөрш Пакистанаа түших болсноор ШХАБ руу аяндаа хандахаас аргагүй болох юм.
Учир нь Энэтхэгтэй зэрэгцүүлээд өрсөлдөгч Пакистаныг нь ШХАБ-д жинхлүүлж байгаа бол Пакистаны талыг баримтлагч Ерөнхийлөгч Ашраф Гани Ахмадзай зуурсаар байгаад араас нь ШХАБ руу орохоос аргагүй. Өрнөдийг баримжаалсан өмнөх Ерөнхийлөгчийн өнгөн дээр талибантай арван хэдэн жил байлдаад дийлсэнгүй. Харин энэ удаа ШХАБ-д элсэж, гео эдийн засгийн лут төлөвлөгөө боловсруулж хэрэгжүүлэн геополитикийн ялалт байгуулна гэж тэр нөхөр үзэж байсан аж. Шинэ Ерөнхийлөгч Ахмадзай бол бүс нутгийн ойрын тоглогчид болох Пакистан, Хятад, Энэтхэг, Ирантайгаа харилцаагаа хөгжүүлэхийг зоригч, НАТО-гийн ISAF (International Security Assistance Force) хэмээх олон улсын энхийг сахиулах хүчнийг гаргаж дууссаны дараах бодит аюулыг мэдрэгч хүний хувьд “Пакистан ба ШХАБ” гэсэн гадаад бодлогын шинэ чиглэл гарган, мөрдөж эхэлжээ.
Хэзээнээс геополитикийн хүчтэй өрсөлдөөний талбар болсоор ирсэн Афганистаныг ШХАБ-д жинхлүүлснээр тэрхүү өрсөлдөөний эрч суларна. Улмаар тогтвортой байдал дээрдэнэ хэмээн Афган нөхөд хэлж ярьж байсныг ор тас үгүйсгэмгүй. Өмнө нь цэргийн хүчээр энхийг тогтоож байсан ISAF-ыг бодохул ШХАБ нь Афганистаны нөхцөл байдалд тэс өөрөөр нөлөөлнө гэж үзэж байна. 1997 оны Орос-Хятадын байгуулсан Москвагийн тунхаглал (олон туйлт ертөнцийн тухай), 2001 оны ОХУ, БНХАУ-ын Сайн хөрш, найрамдал, хамтын ажиллагааны тухай гэрээ гэхчлэн тулгуур баримт бичгүүдэд бүс нутгийн аюулгүй байдлыг дэмжин сахиулах системийг зааж өгснийг Афганчууд 2015 онд гэнэт уухайлан эшлэж байсансан.
Ардчиллыг өргөжүүлэн, дэглэмүүдийг солих замаар аюулгүй байдал тогтоодог Америкийн концепц Афганистанд хэрэгжсэнгүй, “Арабын хавар”ын дараах Арабын орнуудад ч биеллээ огт олоогүй тул ШХАБ руу хандахаас аргагүй гэх дүгнэлт хийсэн нь ч анхаарал татаж байлаа. Ерөөсөө АНУ, НАТО-гийн хүчнийг гаргасны дараах Афганистаны аюулгүй байдлын том хар ангалыг ШХАБ-аар нөхүүлэх, хамаг ачааг үүрүүлэх далдын төлөвлөгөө явж байж магадгүй юм.
Хэрэв Афганистан ба ШХАБ-ын хооронд жинхэнэ интеграц хөгжүүлэх бол эхлээд Талибаныг энэ улсын нийгмийн амьдралаас бүрмөсөн устгаж арилгах ёстой, хар тамхины тариалангийн ургацаараа ДНБ-ээ бараг тэр чигт нь босгож буй эдийн засгийн тогтолцоогоо орвонгоор нь өөрчлөх ёстой. Гэтэл энэ бүхнийг ШХАБ хийхээр очих гэж үү? Афганистанд буян үйлдэж гишүүнээр авах гэхээсээ хар тамхины зөөвөр, шашны экстремизмд өөрсдөөр нь хяналт тавиулж, дараа нь хариуцлага нэхэхийн тулд ШХАБ руу татаж оруулахыг зорьж байж болно. Хэрэв тэгж элсүүлбэл АНУ, НАТО-гийн цэргийг нутагтаа байрлуулсан ШХАБ-ын анхны бүрэн эрхт гишүүн улс болж таарна. АНУ, НАТО-гийн цэрэг гишүүн улсынх нь нутагт байж болно гэдгийг ШХАБ-ын бусад гишүүн орон хүлээн зөвшөөрөх анхны тохиолдол болно. Гэвч тэгтлээ ч их удна даа. Орос тэгүүлэхийг шахна, Хятад огтоос хүсэхгүй.
• Эдийн засгийн хувьд бус Афган-Пакистаны бүс нутгийн 2015 оны геополитикийн хувьсал л Афганистаныг ШХАБ руу чиглүүлнэ хэмээн эрдэмтэн Салман Шейх үзсэн нь бий.
• “Лалын улс”-ын opлoгo эрс татарч, 2014 оныхоосоо 10 дахин унасан учраас одоо хууль бус бизнесээр л голоо зогооно.
• ШХАБ нь хүнд суртлын байгууллага, гишүүдээр эгнээгээ тэлээд байх бус ерөөсөө шинэчлэгдэх ёстой, иймийн тулд хоёр талынхаа хэлхээ холбоог бэхжүүлээд явах ёстой гэсэн үзэл Бакуд түгээмэл
Афганистан нэр холбогдох өөр нэг ноцтой асуудал бас бий. ШХАБ-ын Бүс нутгийн терроризмтой тэмцэх бүтцийн гүйцэтгэх хорооны дэд захирал Жумахон гиесов гэдэг хүний мэдэгдэл л дээ. Олон улсын терроризмтой тэмцэхэд хууль бус зэвсэг нийлүүлэлтийг эсэргүүцэх тухай олон улсын бага хурал дээр тэрээр ярихдаа “лалын улс” гэх лалын террорист бүлгийнхэн өөрийн дайчдаа Орос, Европ, Азийн орнууд руу шилжүүлэн байршуулах гэж байна гэжээ. “Лалын улс” нь Сири дэх Засгийн газрын хяналтын нутаг дэвсгэрээс хөөгдөөд гарч байгаа ч хүчээ дахин бүлэглэж, гадаад дахь үүр хороодоо идэвхжүүллээ. “Лалын улс”-ын эмхлэн байгуулсан хорлон сүйтгэх-алан хядах бүлгүүд Европ, Төв Ази, Зүүн Өмнөд Ази, Орос руу тархлаа хэмээн гиесов анхааруулжээ. ШХАБ-ын энэ даргын анхааруулгыг ОХУ-ын БХЯ нотлоогүй, харин гадаад тагнуулын албаны тусгай зориулалттай төвийн нэгдүгээр орлогч дарга Сергей Кожетев энэ талаар аль нэг улсыг нэр заалгүйгээр хэвлэлийн хурал дээр мэдэгдэж сануулжээ. Харин Британийн Батлан хамгаалахын сайд Гэвин Уильямсон Гиесовын анхааруулгаас түрүүлээд нотолчихсон.
Тэгэхдээ бүр Афганистан дахь “лалын улс”-ын аюул гээд шууд нэрлэчихсэн юм. “Лалын улс”, “Aль-Каеда” зэрэг террорист бүлгүүд ойртон нэгдэх гэж байгаа нь глобал шинэ аюул болж магадгүй. Тэд нэгдсэнээр “Гибрид террорист холдинг” байгуулж, тэгснээр хүчирхэг нөөц бааз, тогтворгүйжүүлэгч ноцтой хүчин болно гэсэн үг. ӨӨөрөөр хэлбэл, терроризмтой хийх тэмцэлд шинэ арга барил боловсруулах шаардлага тулгарлаа. Террорист аюул ийнхүү глобалчлагдах нь зарим улс орны удирдлагын байр суурийг сулруулах нь тодорхой. Афганистанд можахедуудад найдлага тавиад, дараа нь “Аль-Каеда”-г буй болгочихсон, тэр нь 2001.09.11-нд АНУ-д террорист халдлага үйлдсэн, Ирак, Сирийн дотоод хэрэгт оролцоод “Лалын улс”, “Жабхат-Ан-Нусра”-г буй болгочихсон хэмээн Сергей Кожетев анхааруулга өгчээ. “Лалын улс”-ын opлoгo эрс татарч, 2014 оныхоосоо 10 дахин унав. 2014 онд гурван тэрбум ам.доллар байсан санхүүгийн орлого нь одоо 200-300 сая ам.доллар байна. Нефтийн орд бүхий газруудаа алдсан учраас одоо тэд хууль бус бизнесээр л гол зогооно, мөнгө угаана.
Ирак, Сири, мөн Афганистан дахь хар тамхины зөөврийн зарим гарц сувгуудыг тэд булаан авч магадгүй хэмээн ОХУ-ын холбооны аюулгүйн албаны шуурхай мэдээлэл, олон улсын харилцааны албаны дарга Сергей Беседа мэдэгдсэнийг энд эшлэх нь зүйтэй байх. Ийнхүү Иракт ялагдаад дууссан, Сириэс хөөгдөн гарч байгаа “Лалын улс”-ынхныг Европ, Еврази, Ази руу тараах хоёр л суваг бий. Туркээс цаашаа Европ руу, Пакистанаар дамжаад Афганистанд хүрч, тэндээс хойшоо гарах гэсэн хоёрхон маршрут байгаа юм. Өөрөөр хэлбэл, энэ бүхний цаана ШХАБ-д жинхлэе гээд байгаа, ШХАБ-д Монголтой зэрэгцээд ажиглагч байгаа Афганистан л яригдаад байна. Дараа нь бас нэг идэвхтэй улс ШХАБ-д анхаарал хандуулан одоо ид ажиллаж байгаа нь Азербайжан. “Гурван хорт хүчин”-тэй тэмцэнэ: Терроризм, сепаратизм, экстремизм-гэх энэ заалтыг гол болгон ШХАБ-д ажиглагч болох өргөдлөө өгөөд шийдүүлж чадаагүй, гэвч ажиглагч болохын төлөө цуцалтгүй ажиллаж буй. Циндаогийн саммитаар шийдүүлчихнэ хэмээн горьдож байсан хэмээн оросын эрдэмтэн Ф.Ибрагимов ярьсан нь ч оргүй биш байх. Циндаогийн саммитаас өмнөх үйл явдлаас сөхье.
2018 оны хавраас Азербайжаны хэвлэл мэдээллээр эл сэдэв ихээхэн шуугиан тарьжээ. Тус улсын ГХЯ-ны хэвлэлийн төлөөлөгч Хикмет Гажиев “Азербайжан нь ШХАБ-тай хамтран ажиллахад ихээхэн ач холбогдол өгч байна” хэмээн мэдэгдэж, “Тус улс ШХАБ-д элсэнэ” хэмээн үндэсний ШУА-ийнх нь Кавказ судлалын хүрээлэнгийн хэлтсийн эрхлэгч Лилия Мирзазаде зарлаж байв. Тэгэх тусмаа Азербайжаныг ШХАБ-д ажиглагч гишүүний статустай болохоор өргөдлөө өгсөн хэмээн БНХАУ-ын дарга Ши Жиньпин зарласан, үүгээр Баку «Дорно зүг рүү эргэлээ» гэхчлэн ярьж бичсэн явдал олширчээ. Тус улс 25 жилийн турш сепаратизмд нэрвэгдэж хэлмэгдлээ. Хэрэв ШХАБ-д элсэж чадвал дэлхийн ийм жинтэй том тавцангаас Арменд улс төрийн ээлжит дарамт шахалт үзүүлж чадна. ШХАБ-ын гишүүн болж гэмээнэ мэдэгдэм үр дүнд хүрнэ, одоогийнх шиг яриа хэлэлцээний түншийн статустай байгаад юунд ч хүрэхгүй бөгөөд терроризмд нэрвэгдэж байна. Ойрх дорнодод нөхцөл байдал тогтворгүй, Сири, Иракт иргэний дайнтай, гэтэл азербайжанаас очсон баахан иргэд нь террорист бүлгүүдэд хуваагдан радикал, хэт даврагч болоод тулалдаж байна, тэд эх орондоо эргэж ирлээ гэхэд террорист халдлага үйлдээд эхэлнэ, хэдийгээр Азербайжаны тусгай алба Орос, Ираны коллегтойгоо хамтраад амжилттай ажиллаж байгаа ч гэлээ тус улс ШХАБ-д элсэхгүйгээр амжилт олоход хэцүү ажээ.
Ер нь ШХАБ хэтдээ байлдааны ажиллагаа явуулах цэргийн эвсэл болоосой гэх Азербайжаны далд хүсэл байх магадлалтай. ШХАБ-ын үйл ажиллагааны гол чиглэл нь терроризмын эсрэг тэмцэх явдал. Терроризм ба экстремизмийн аливаа явуулгад “тэглэх тэвчээр”-ийн зарчим (принцип “нулевой терпимости”) баримтална. Терроризмтой тэмцэх талаар цогц ажил явуулах нь ШХАБ-ын үйл ажиллагааны чухал гол чиглэл хэвээрээ байна. “Тэглэх тэвчээр”-ийн талаар консенсуст хүрсэн, терроризм ба экстремизмийн аливаа явуулгад зөвтгөл гэж байхгүй хэмээсэн ШХАБ-ын Ерөнхий нарийн бичгийн дарга Рашид Алимовын мэдэгдэлтэй Азербайжаны хүсэл зорилго яг нийцэж байгаа мэт. ШХАБ-ыг азербайжан гадаад бодлогынхоо нэг тэргүүлэх чиглэл болгон, шаргуу ажиллаж байгаа мэт сэтгэгдэл төрүүлэхээр мэдээ үе үе тархдаг. Үүний нэг жишээ бол 2018 оны намар тус улсын гадаад хэргийн сайд Эльмар Мамедъяровын Бээжинд ноён Рашид Алимовтой хийсэн хэлэлцээ. Гадаад улс төрийн бодлогынхоо хөгжилд нэг том алхам хийлээ гэснийг нь бодохул гарах үр дүнг бэлээхэн хэлээд өгчих шиг. ШХАБ-ын гишүүн орнуудын гадаад хэргийн сайд нарын дараагийн хуралдаанаар ажиглагч болохыг хүссэн өргөдлийг нь хүлээн авахаар болжээ. Нэг үгэндээ өргөдлөө өгчихлөө гэсэн үг. Тус улс яриа хэлэлцээний түнш болох үйл явцаа 2016 онд баталгаажуулж, одоо шат ахиж статусаа нэмэгдүүлэхээр болж байна.
Тус улсыг энэ байгууллагад элсүүлэхгүй, ойртуулахгүй, ашиггүй хэмээн үздэг азерууддаа томхон цохилт болох алхам хэмээн тэд өөрсдөө үзэж байна. ШХАБ нь хүнд суртлын байгууллага, гишүүдээр эгнээгээ тэлээд байх бус ерөөсөө шинэчлэгдэх ёстой, иймийн тулд хоёр талынхаа хэлхээ холбоог бэхжүүлээд явах ёстой гэсэн үзэл Бакуд түгээмэл байгаа аж. Ильгар Велизаде гэх улс төр судлаач ШХАБ-ыг ингэж тодорхойлжээ. ШХАБ бол Паназийн чиглэлтэй байгууллага. Үндсэн оролцогчид нь азийн төв-зүүн хэсэгт төвлөрч байна. Азербайжан бол ШХАБ-ын үндсэн төвөөс хэт алслагдсан. ШХАБ-тай Баку хамтран ажиллаад ашиг хүртэх магадлал бага. Эдийн засгийн үүднээс авч үзвэл ШХАБ-ыг тааж цөхөөд байх зүйлгүй. Хятадын хамгийн өргөн хүрээтэй дэд бүтцийн санаачилга болох “Торгоны зам”-ын эдийн засгийн бүслүүр байгуулахад ШХАБ-ын гишүүд нь данслагдсан гэжээ. Азербайжаны өнцгөөс ШХАБ-ыг хэрхэн ойлгодог нь бас сонирхол татахаар юм. Эвлэршгүй өрсөлдөгчид хамтран ажиллаж болдог тавцан буюу жишээ нь Энэтхэг, Пакистан хоёр бүрэн эрхт гишүүн нь болчихсон гэж нэг хардаг. Армен, Азербайжаны хэн хэн нь потенциал бүхий гишүүн, бараг 30 жил Нагорно-Карабахыг тойрч байлдсан, цэрэг хуримтлуулсан, одоо ганц шүдэнз асаахад л дуусна. Ереваны хувьд ОДКБ ба Евразийн эдийн засгийн холбооны гишүүн, ШХАБ-д оролцох нь өргөн хүрээтэй интеграцын үйл явц руу хийх бас нэг логик алхам нь болно.
Азербайжаны хувьд одоогоор Евразийн эдийн засгийн холбоог хүсэмжлэхгүй байгаа, Арментай зэрэгцээд нэг бүтцэд орох хүсэлгүй. гэтэл одоо Баку ШХАБ дахь статусаа дээшлүүлэхээр зарчмын хувьд шийдвэр гаргалаа. Арментай зэрэгцэхгүй гэсэн тэр хүслээ ШХАБ дээр гаргаж тавихгүй. Хэтдээ бүрэн эрхт гишүүн нь болно гэх тооцоотой. Зарим шинжээчийн үздэгээр ШХАБ-д тус улсыг Хятад лоббидож байгаа ба ноён Мамедъяров Бээжинд ирээд Дорно-Өрнө, Умард-Өмнөд, Өмнөд-Өрнө гэх Бакугийн оролцоотой тээврийн коридорын тухай ярьсан нь санаандгүй явдал биш. Энэ нь дэлхийд нөлөө бүхий байгууллагын дотоод үйл явц руу нэвтрэх төдийгүй, азийн зах зээлд гарах, хэтдээ өвөр Кавказ руу ШХАБ-ыг татах алхам байж болох юм. ШХАБ дахь статусын төлөөх өрсөлдөөнд Азербайжаны араас Армен элдэж яваа. Тус байгууллагад ажиглагч гишүүн болох гэсэн Ереваны өргөдлийг Бээжинд хаалт тавьсан гэх мэдээ тархсан. Харин Орос алдагдсан тэнцвэрийг хэвийн болгохын тулд Арменыг лоббидож мэдэх юм. Карабахын чиглэлд Азербайжан, Армены байр суурийг ШХАБ ойртуулж чадах уу гэдэг эгзэгтэй асуудал бий. Энэ хоёр улс хоёулаа ЕАБХАБ-ын гишүүд. ШХАБ-ын тэрхүү зарчмууд ЕАБХАБ-ын тунхагладаг зарчмуудтай агаар нэгэн буй. Тэгэхлээр ШХАБ-ын тавцанг Нагорно-Карабахын мөргөлдөөнийг шийдүүлэх улс төрийн тавцан болгож ашиглахыг зорьж болно.